Ansiklopedik bilgiler, tanımlar (milliyet ansiklopedisi)

A

İLK ADALET BAKANI

Tarihimizde ilk Adalet Bakam (Adliye Nazırı)

Cevdet Paşa'dır. 6 Mart 1868 günü bu görevin

başına getirilen Cevdet Paşa, adliye teşkilatının

en başı ve sorumlusu olarak hizmet

verdi.

AFİŞ SANATININ İLK

ÖNCÜSÜ

Ülkemizde ilk afiş sanatı çalışmalarının başlaması

Birinci Dünya Savaşı'ndan sonradır.

Afiş sanatının ilk öncüsü de İhap Hulusi Görkey'dir.

Görkey, bu daldaki ürünlerini ilk kez

1929 yılında vermeye başladı.

İLK OSMANLI AKÇESİ

(Gümüş para)

Osmanlılarda ilk akçe, yani gümüş para, 1329

yılında Orhan Gazi zamanında bastırıldı. Üç

çeşit olan bu paralar, beş akçelik, bir akçelik

ve üstünde Orhan Gazi'nin üçüncü saltanat yılını

gösteren 3 sayısı olan akçedir.

İLK AKDENİZ OYUNLARI

Akdeniz'de kıyıları olan ülkeler arasında bütün

spor dallarında yapılan yarışmaların ilki,

1971'de Türkiye'de İzmir'de yapıldı. Akdeniz

Oyunları'nın ilki ise Mısır'da düzenlenmişti.

Bu oyunlar, her 4 yılda bir, bir başka Akdeniz

ülkesinde olimpiyat oyunlarının kurallarına

uygun olarak yapılır.

TÜRKLERİN ANADOLU'YA İLK

GELİŞLERİ

Anadolu'yu alıp Türkleştirmek düşüncesi ilk

kez Büyük Selçuklu İmparatorluğu döneminde

gerçekleştirildi. Anadolu'da, ilk Türk yerleştirmeleri,

Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey'-

le başlamıştır. Türklerin bölgeye tüm olarak

yerleşmesi ise, yine Selçuklu hükümdarı

Alpaslan'ın Bizanslıları 1071 yılında Malazgirt

Ovası'nda yenmesiyle gerçekleşti. Tarihteki

ilk Anadolu beyliklerinin kuruluşu da

1250-1358 yıllarındadır. İlk Anadolu beylikleri

şunlardır: Alaiye Beyliği, Artukoğulları

Beyliği, Aydınoğulları, Candaroğulları, Danişmentoğullan,

Dulkadiroğulları,Ertanaoğullan,

Hamitoğulları, İnançoğulları, İzmiroğulları,

Karamanoğulları, Karesioğulları, Kadıburhanettinoğulları,

Mengüçoğulları, Osmanoğulları,

Pervaneoğulları, Ramazanoğulları,

Sahipataoğulları, Saltukoğulları, Saruhanoğulları.

Ancak, 1071'den çok daha önceki yüzyıllarda

da Anadolu yarımadasına gelmiş,

Kuman, Kıpçak, Peçenek Türkleri de vardır.

Bunların bir kısmı Trakya ve Balkanlar üzerinden

Anadolu'ya geçtiği gibi, Kafkasya üzerinden

gelenleri de vardır.

İLK ANNELER GÜNÜ

Ülkemizde ilk Anneler Günü, "Kadınlar Derneği"

nin aracılığıyla 1955 yılında kutlandı.

Anneler Günü'nün dünyanın birçok ülkesinde

Mayıs ayının ikinci pazar gününde kutlanması

gelenek haline gelmiştir. Dünyada ilk

Anneler Günü ise, Amerika'da kutlanmış, daha

sonra öteki ülkelere yayılmıştır.

İLK ANAYASA

Türkiye'de ilk Anayasa, II. Abdülhamit zamanında

23 Aralık 1876 günü yürürlüğe giren

"Kanun-i Esasi"dir. O dönem içinde kişi hak

ve özgürlüklerini belirleyip yayma yolunda

birtakım çabalara girişilmiş, 1808'de "Sened-i

İttifak" ve 1839'da "Gülhane Hattı Hümayunu",

öbür adıyla "Tanzimat Fermanı" ilan

edilmişti. Ancak her iki belge de devletin temel

kuruluş ve işleyişiyle ilgili yargılara yer

vermemeleri nedeniyle gerçek anlamda bir

anayasa sayılmazdı.

297

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Türkiye'de ilk arkeolojik kazıyı, Alman Heinrich Schilemann

yaptı.

İLK ARKEOLOJİK

KAZI

1822 doğumlu Alman arkeolog Heinrich Schilemann

Rusya'da ticaret yaparak biriktirdiği paraları,

kazılarına harcadı. Ülkemizde yapılan ilk

arkeolojik kazıyı gerçekleştiren Schlimann,

"Truva'yı bulan adam" olarak tarihe geçti.

İLK ANAYASA MAHKEMESİ

Türkiye'de ilk Anayasa Mahkemesi, 25 Nisan

1962 günü yürürlüğe giren 44 sayılı yasayla kuruldu.

Bu mahkeme, yasalarla TBMM içtüzüklerinin

Anayasa'ya uygunluğunu denetlemek

için kurulmuş en büyük yargı organıdır.

Bu mahkeme yoluyla ülkemizde ilk kez yasaların

Anayasa'ya uygunluklarının "yargı yoluyla

denetimi" sağlanabildi. Anayasa Mahkemesi'nin

kararları kesindir, verdiği kararlar,

Resmi Gazete'de yayınlanır.

İLK ANI EDEBİYATI

Ülkemizde ilk anı edebiyatının bağımsız bir

edebiyat türü olarak nitelenmesi Tanzimat'-

tan sonradır. Eski Türk edebiyatında anı edebiyatının

en önemli ilk örneği "Babürname'-

'dir. Babür Şah'ın hayat öyküsü, çocukluğundan

eseri kaleme aldığı süreye kadar Do-

298

ğu Türkçe'siyle duru, içten, açık bir dille bu

ünlü yapıtında anlatılır. Ancak, Babürname

bir anı kitabı olmaktan çok, otobiyografi tarzındadır.

İLK ANSİKLOPEDİ

. Türklerde ilk ansiklopedi denemesini yapan

kişi, Ali Suavi'dir. Kamusü'l-Ulûmi ve'l Maarif

(Eğitim ve Bilimler Ansiklopedisi) adıyla

ancak 5 forma yayınlanabilmiştir. Bu ansiklopedi,

Ali Suavi'nin Paris'te 1870 yılında çıkardığı

Ulûm (Bilimler) gazetesinin ekiydi.

İLK ANTOLOJİ

Ülkemizde edebiyattaki belirli özellik ve tanımlamaya

uygun ilk antolojiler, Refik ve

Tevfik beylerin 1865 yılında birlikte hazırladıkları

"Letaif-i İnşa" (Düzyazı Örnekleri),

Ebüzziyya Tevfik'in 1878 yılında yayımladığı

"Nümune-i Edebiyat-ı Osmaniye" (Osmanhttp://

groups.google.com/group/merakediyorum

lı Edebiyatı Örnekleri) gibi ürünlerdir. Ancak,

bu antolojilerden çok önce, 1436 yılında Ömer

İbni Mezit, 13, 14 ve 15. yüzyıl başlarında yaşamış

83 ozanın 397 beytini bir araya toplayan

"Mecmuatül-Nezair" (Beyit Derlemeleri)

adıyla bir antoloji denemesi yapmıştır. Bu

eserden günümüze kalan teki, Niğde'de Ferit

Faik'in özel kitaplığında bulunuyor.

AKORDEONUN

İLK KULLANILIŞI

Akordeonun ülkemizde müzik aleti olarak ilk

kullanılışı 20. yüzyıl başlarına rastlar. Artvin

yöresinde akordeona benzeyen ve

"firmargon" denilen el armonikalarının kullanışı

ise oldukça eskidir. Firmargon, Alman

çalgılarından "fîzarmonika" adlı enstrümanın

dilimizde değiştirilmiş adıdır. 1827'de Büfe'nin

geliştirdiği akordeon, günümüzde son

biçimini almıştır.

Türkiye'de arabanın şehirler arasında taşıt

aracı olarak kullanılması Sultan Mahmut

II'nin Kartal'da yapılan bir posta yolunun açılış

törenine katılmak amacıyla bindiği faytonla

başlar. Bunu "Tarih-i Lütfi"den öğreniyoruz.

İLK ARABA VAPURU

Türkiye'de ilk araba vapuru "Suhulef'tir.

Araba vapuru düşüncesinin de ilk kez Türklerden

çıktığı bilinir. Osmanlılarda deniz taşımacılığı

"Şirket-i Hayriye" adlı kuruluş tarafından

yapılıyordu. Bu kuruluştan bir yöneticiyle

bir teknisyen, araba vapuru yaptırmak

için İngiltere'ye gittiler. 1869 yılında da

iki araba vapuru ısmarlandı. O sıralarda İngiltere'de

bile karşıdan karşıya deniz ulaşımı,

halat ya da zincirlerle çekilen sallarla yapılmaktaydı.

1870'de "Suhulet", 1871'de de

"Sahilbent" araba vapurları, İstanbul'da

Anadolu ile Rumeli yakası arasında çalışmaya

başladılar. Her ikisi de yandan çarklıydı.

İLK ANKET DÜZENLEYEN DERGİ İLK ARŞİV

Türkiye'de okurları arasında ilk anket düzenleyen

dergi "Mektep"tir. Karabet Efendi tarafından

1891 yılında çıkarılmaya başlanan

Mektep dergisi, ilkokul öğrencilerine çeşitli

bilgiler veren bir çocuk dergisiydi. İki yıl sonra

bu özelliğini değiştirerek edebiyat dergisi oldu.

Yazarları arasında Cenap Sahabettin, Hüseyin

Cahit Yalçın, Hüseyin Siret, Süleyman

Nazif, Mehmet Rauf ve Rıza Tevfik gibi devrin

ünlü kalemleri bulunuyordu.

İLK ARKEOLOJİ MÜZESİ

Türkiye'de ilk arkeoloji müzesi 1846 yılında

Tophane Müşiri (Mareşal) Damat Fethi Paşa

tarafından kurduruldu. Fethi Paşa'nın eski

eserlere karşı duyduğu ilgi nedeniyle o zaman

Harp Okulu'nun ambarı olan Aya İrini Kilisesi

"müze" olarak düzenlendi. Çeşitli illerden

toplanan eski eserler buraya getirildi. Bugün

burası askeri müzedir.

TARİHİMİZDE İLK ARABA

Türklerin tarihinde ilk arabanın M.Ö. 2 bin

yılında kullanılmaya başlandığı eski Çin kaynaklarından

öğreniliyor. Türkler, arabayı yük

taşımada ya da oturmak için kullanırlar, savaşa

atla giderlerdi. Hatta, arabanın bulucusu

da Türklerdir ve anayurdu Asya'dır,.

Ülkemizde ilk arşiv deposu Mustafa Reşit Paşa

tarafından yaptırıldı. Bu devre kadar devlet

belgeleri, torba, sandık gibi dağınık yerlerde

saklanırdı. Bu durumu gözönüne alan Mustafa

Reşit Paşa, bugün de arşiv deposu olarak

kullanılan binayı yaptırdı. İlk adı

"Hazine-i Evrak" olan bu kuruluş, şimdi Başbakanlık

Arşiv Genel Müdürlüğü'dür.

İLK ATATÜRK ANITI

Türkiye'de ilk Atatürk anıtı, İstanbul Gülhane

Parkı'nın denize yakın bölümünde 3 Ekim

1926 günü dikildi. Anıtı, Avusturyalı heykelci

Krippel yaptı.

İSTANBUL'DA İLK ASKERİ LİSE

İstanbul'da, Maçka Kışlası'nda, 1846 yılında,

"Mekteb-i Fünûn-ı İdadi" adıyla öğretime

başladı. Bu okul, 1924 yılında "Kuleli Askeri

Lisesi" adım aldı. Kara Harp Okulu'na öğrenci

yetiştiren ve halen Çengelköy'de bulunan

okula, "Kuleli" adının verilmesinin

nedeni, binanın iki yanında bulunan kulelerindendir.

İLK ATLAS

Çağdaş anlamda ilk atlas denemeleri Tanzimat

döneminde yapıldı. İlk Türk atlası, Pa-

299

http://groups.google.com/group/merakediyorum

ris Coğrafya Topluluğu üyesi olan Hafız Ali

Şeref tarafından yapıldı. 21 Haziran 1868'de

Paris'te bastırılan bu atlasta 21 haritayla birçok

şekil vardı.

İLK AVRAT PAZARLARI

Tarihimizde ilk avrat pazarları Osmanlı İmparatorluğu

zamanında kurulmuştu. 19. yüzyılın

sonuna kadar süren avrat pazarlarının bu

adla anılmasının nedeni, alıcı ve satıcısının yalnız

kadınlardan olmasıdır. Bu tür pazarların

en ünlüsü ise İstanbul'da Cerrahpaşa-

Kocamustafapa arasındaki geniş alanı kaplamış

olanıdır. Burayı Kanuni Sultan Süleyman'ın

karısı Hürrem Sultan, önceleri pazar

yeri olarak kurdurmuştu.

AVRUPA GEZİSİNE ÇIKAN

İLK PADİŞAH

Tarihimizde Avrupa gezisine çıkan ilk padişah,

Sultan Abdülaziz'dir. 21 Haziran 1867

günü Fransa İmparatoru III. Napoleon'un

çağrısı üzerine deniz yoluyla Avrupa'ya giden

Abdülaziz, Fransa'nın Toulon kıyı kentine çıktı,

oradan da Paris'e ulaştı. Burada uzun süre

kalan Abdülaziz, Uluslararası Paris Sergisi'ni

gezdi, iki ülkeyi ilgilendiren konularda

görüşmeler yaptı. Daha sonra İngiltere Kraliçesi

Victoria'nın konuğu olarak Londra'ya giden

Abdülaziz, Viyana, Budapeşte ve Rusçuk'a

da uğradı. 7 Ağustos 1867'de ülkesine

döndü. Abdülaziz'in Türk hükümdarı sıfatıyla

yurt dışına ilk kez çıkışı, dış ilişkilerimiz açısından

önemli bir olay olarak yorumlandı.

Ancak, unutmamak gerekir ki, Osmanlı

devletinin kuruluşundan sonraki Osmanlı padişahları,

ordularının başında defalarca fetih

savaşlarına çıkarak Avrupa ortalarına kadar

gittiler. I. ve II. Murat, Yıldırım, Fatih, Yavuz,

Kanuni Selim, tüm Balkan ülkelerini, Macaristan

ve Avusturya ile Almanya'yı görerek tanımışlardır.

AVUKATLIK YAPAN

İLK TÜRK

Türkiye'de avukatlık yapan ilk Türk, Kırımîzade

Neşet Molla'dır. 1843-1906 yıllarında yaşayan

Neşet Molla, Kırımlızade Reşit Efendi'-

nin oğludur. Muallimhane-i Nüvyab'tan mezun

olduktan sonra 1892 yılında İstanbul'da

avukatlığa başlayan Neşet Molla, ilk Türk

avukatıdır. Kırımîzade Mecmuası ve Fihristi

300

ile Ahlak adlı iki eseri vardır.

İLK AYAKKABI YAPIMEVİ

Türkiye'de ilk ayakkabı yapımevi, İstanbul

Beykoz'da kuruldu. 1810 yılında Hamza Bey

adında birisi deri yapımevi açtı. Sonraları bu

yapımevinde kundura yapılmaya başlandı.

Sultan II.Mahmut,1816 yılında ordu ayakkabılarının

buradan sağlanmasını istemişti. 1942

yılında makineleştirilen Beykoz kundura yapımevi,

1933 yılından bu yana Sümerbank tarafından

işletilmektedir.

İLK SENATO

(Ayan Meclisi)

23 Aralık 1876 günü yürürlüğe giren Anayasa

ile birlikte "Heyet-i Ayan" yani senatörler

kurulu oluşturuldu. Bu kurul, ilk Türk senatosu

olarak nitelenir. Yürütme organı görevini

üstlenen Heyet-i Ayan üyelerini padişah

seçerdi. Üyelerin sayısı, milletvekilleri toplamının

üçte birini geçemezdi. İlk Ayan Meclisi,

19 Mart 1877 Pazartesi günü Server Paşa

başkanlığında Dolmabahçe'de çalışmalarına

başladı. İlk Ayan Meclisi'nin 27 üyesi vardı.

II. Abdülhamit, 13 Mart 1878 günü Ayan

Meclisi'ni dağıttı, ama üyeler devletten aylıklarını

almaya devam ettiler.

İLK ATICILIK

SPORU

Ülkemizde ilk atıcılık sporu (baltrap) İstanbul'da

yapıldı. Atıcılık sporunu Türkiye'ye getiren

kişi ise Bulgaristan'ın Filibe kentinden

Niyazi Kızıltepe'dir. Yurdumuzda en eski atıcılık

kulübü ise 1921'de İstanbul'da Avcılar

ve Atıcılar İhtisas Kulübü adıyla açıldı. Avcılık

ve Atıcılık Federasyonu ise 1940 yılında kuruldu.

İLK AT KOŞULARI

Ülkemizde ilk at koşuları Enver paşa ve arkadaşlarının

kurduğu "Islah-ı Nesl-i Peres"yani

"At Soyunu Geliştirme Derneği"nce düzenlendi.

Cumhuriyet'in ilanını izleyen yıllarda ise

at koşuları Tarım Bakanlığı'nın organizasyonunda

gerçekleştirilmeye başladı. İlk Gazi Koşusu

ise 1927 yılında yapıldı. Türkiye Jokey

Kulübü de 1950 yılında kuruldu. 1953 yılındar

itibaren de yapılan bir sözleşme ile Türkihttp://

groups.google.com/group/merakediyorum

ye'deki koşuların düzenlenmesi ve müşterek

bahis oynatma yetkisi Jokey Kulübü'ne verildi.

İLK ATLETİZM ÇALIŞMALARI

Türkiye'de ilk atletizm çalışmalarına 1922 yılında

başlandığı söylenebilir. 1912-1913 yıllarında

tek tük görülen atletizm denemeleri birkaç

heveslinin ilkel çalışmalarından öteye gidememiştir.

Bu ilk atletizm heveslileri Silifkeli

Şükrü, Doktor Nurettin Otmar, Selahattin ve

Asım beylerdir.

İLK AT ÜRETME

ÇİFTLİĞİ (Hara)

Yurdumuzda ilk at üretme çiftliği yani hara,

1913 yılında Eskişehir Çifteler'de (Aziziye) kuruldu.

Kurtuluş Savaşı'nda Yunanlılar, burayı

da yakıp yıkarak kullanılmaz duruma getirdiler.

Bu hara, 1923 yılında yeniden düzenlendi.

Böylece de Türkiye'de ilk at yetiştiriciliği

başlamış oldu.

İLK AYRICALIK

Yabancılara verilen ilk ayrıcalık I.Bayezit'in

oğulları Musa ve Süleyman Çelebi'lerin Venediklilere

bazı ticaret işlerinde "özel" yetki tanımalarıyla

ortaya çıkar. Bu ayrıcalıkları (imtiyaz)

II. Murat'ın Cenevizlilere, Fatih Sultan

Mehmet'in de azınlıklara "dinsel" ve Venedik,

İtalyan, Cenevizliler ile Rodos şövalyelerine

de ticaret yapma, tuzları işletme yetkileri

vermesi izler. Başlangıçta önemsenmeyen

bu imtiyazlar giderek 1536 yılında Kanuni Sultan

Süleyman'la başlayan kapitülasyonların

devletin başına bela kesilmesinin kaynakları

olacaktı.

İLK BAĞIMSIZ TÜRKORTODOKS

PATRİĞİ

İLK BAHAR BAYRAMI

Türkiye'deki ilk bağımsız Türk-Ortodoks Patriği

Papa Eftim I. Erenerol'dur. Birinci Dünya

Savaşı'ndan sonra Fener Rum Patrikhanesi'nin

Anadolu Rumlarını Yunanlı olduklarına

inandırma çabalarına ve Karadeniz'de yeni

bir Rum Pontus devleti kurma eğilimlerine

karşı çıkan Papa Eftim, çeşitli dinlerden 72

temsilciyi Kayseri'de topladı. Fener Patrikhanesi'ni

ortadan kaldırarak merkezi Kayseri'-

de olan bir Türk-Ortodoks Patrikhanesi kurdu.

Yayınladığı bir bildiriyle Fener Patrikhanesi'nin

Türk çıkarlarına aykırı çalıştığını bütün

dünyaya açıkladı. Kurtuluş Savaşı'ndan

sonra İstanbul Patrikhanesi'yle ilişki kurarak

Cumhuriyet yönetimine bağlılık sözü aldı. Üç

ay sonra bir Türk düşmanının patrik seçilmesi

üzerine patrikhaneyle bütün ilişkilerini kesti.

18 Mart 1926'da çeşitli olaylardan geçen Papa

Eftim I. Erenerol, ilk kez bağımsız Türk-

Ortodoks kilisesini kurdu ve ilk patrik seçildi.

Yurdumuzda ilk bahar bayramı, 1921 yılında

kutlandı. Ancak, bu ilk kutlama, bir işçi bayramı

niteliğindeydi. 27 Mayıs 1935 günü çıkarılan

2739 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller

Hakkındaki Yasa ile 1 Mayıs gününün

"Bahar Bayramı" olarak kutlanması kesinleşti.

12 Eylül 1980'de yapılan askeri harekâttan

sonra çıkarılan bir yasa ile, 1 Mayıs'ın resmi

bayram olarak kutlanması kaldırıldı.

İLK BAHRİYE NEZARETİ

Türkiye'de ilk Bahriye Nezareti, 19 Mart

1867'de kurularak çalışmalara başladı. Bu

kuruluştan önce Deniz Kuvvetleri'nin işlerine

kaptan paşalar bakardı. İlk Bahriye Nazırı ise

Hakkı İsmail Paşa'dır.

İLK BAKALORYA (Olgunluk) SINAVI

Türkiye'de bakalorya biçiminde sınav uygu-

301

http://groups.google.com/group/merakediyorum

lamaşı ilk kez Galatasaray Lisesi'nde yapılmaya

başlandı. 1 Eylül 1869'da yayımlanan

bir tüzükle, lise ya da lise düzeyindeki okulları

bitirenlerin yüksekokullara girebilmeleri

için bakalorya yöntemi uygulandı. Buna olgunluk

sınavı da denir. 1926-1936 yıllarında

lise bitirme sınavlarıyla, yakın zamanlara kadar

süregelen olgunluk sınavları da bir çeşit bakalorya

niteliğindeydi.

İLK BALE GÖSTERİSİ

1524 yılında İtalyanlar, İstanbul'daki bir şenlikte,

klasik bale gösterisi düzenlediler. Buna

Türkler de dansör olarak katıldılar. Daha sonraları

Türk tiyatrosunun kuruluşuna büyük

emeği geçen Güllü Agop'un tiyatrosunda, yabancı

birçok bale topluluğu, temsil aralarında

bale gösterileri yaptılar.

İLK BALE OKULUMUZ

Türkiye'de gerçek anlamda bale gösterileri, oldukça

yenidir. Devlet desteğiyle bale öğreniminin

başlangıcı 1943 yılında oldu. İlk bale

okulu, İstanbul Yeşilköy'de, İngiltere Kraliyet

Balesi'nin kurucusu dünyaca ünlü Dame

Ninette de Valois'nın denetim ve eğitimi altında

çalışmalarına başladı. 1950 yılında Ankara'ya

taşman okul, Devlet Konservatuvarı'nın

bir bölümü oldu. Bale okulunu ilk bitirenlerin

1960 yılında ilk oynadıkları oyun, Manuel

de Faya'nın "El Amor Burujo" (Büyüleyen

Aşk) adlı eseridir.

İLK BALIK BİLİMİ

Ülkemizde balık bilimiyle ilgili ilk çalışma,

1914 yılında Balıkhane Müdürü olan Karakin

Deveciyan'ın, "Balık ve Balıkçılık" adıyla

yazdığı bir kitapla başlar. Deveciyan'ın kitabı,

bugünkü balık bilimi ölçüleriyle bağdaşmıyorsa

da, bu konudaki ilk adım ve araştırma

olarak çok önemlidir.

Türkiye'de ilk Balıkçılık Araştırma Şubesi'ni

1916 yılında İtalya'nın Napoli kenti Zooloji

İstasyonu görevlilerinden Doktor Viktor

Bayer kurdu. Balıkçılık konusunda bilimsel

nitelikteki ilk olumlu kuruluş, 1950 yılında

İstanbul Üniversitesi'ne bağlı olarak çalışmalarına

başlayan Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü

olmuştur.

İLK BALKAN OYUNLARI

Balkan Oyunları'nın temeli, 1928 yılında

302

Amsterdam'da yapılan olimpiyatlar sırasında

atıldı. Türkiye'den Burhan Felek, Yunanistan'dan

Rinopulos, Romanya'dan Boresku,

Yugoslavya'dan Dobrin ve Bulgaristan'dan Kaçev,

bir anlaşma yaparak Balkan ülkeleri arasında

çeşitli spor dallarında yarışmalar düzenlenmesini

kararlaştırdılar. 1929 yılında resmen

başlayan Balkan Oyunları, Türkiye'

de ilk kez 1932 yılında İstanbul'da yapıldı.

İLK BANDO OKULU

Türklerde ilk bando okulunun kuruluşu,

Muzika-i Hümayun (saray ya da padişah

bandosu)adıyla 1827 yılında II.Mahmut'un isteğiyle

gerçekleşti. İlk bando okulunun başına

Mangel adlı bir öğretmen getirildi, ancak

yetersiz görülünce, yerine 1828 yılında devrin

ünlü bando yöneticilerinden İtalyan Guiseppe

Donizetti atandı. Donizetti, 1831 yılında da.

Askeri Mızıka Okulu'nu açtı.

İLK BANKA

Ülkemizde gerçek anlamda kurulan ilk banka,

İstanbul Bankası'dır. 1847 yılında faaliyete geçen

bu bankadan sonra, 1863 yılında Osmanlı

Bankası ve daha sonra da başka yabancı bankalar

açıldı. 1867 yılında bütünüyle yerli sermayeli

bankalar kurmak kararı alınınca, ilk

yerli banka kuruluşumuz olan Emniyet Sandığı

ortaya çıktı.

İLK BARAJ (Su bendi)

Türkiye'de ilk baraj, 1619 yılında Osmanlı Padişahı

II. Osman'ın yaptırdığı "İkinci

Osman" ya da öteki adıyla "Topuz Bendi"

dir. Yüksekliği, 9 metre 91 santimetredir. III.

Ahmet, 1722'de 9 metre 41 santimetre yüksekliğindeki

Büyük Bent'i yaptırdı. Osmanlılar

devrinde yapılan en büyük baraj, 1890'da hizmete

giren 18.5 metre yükseklikteki Elmalı

Bendi'dir.

Cumhuriyet'in ilanından sonra yapılan ilk

baraj ise, 1936'da tamamlanan Çubuk Barajı'dır.

Yüksekliği 33 metre olan bu baraj, Ankara

ili sınırları içindedir. Özellikle 1950'li yıllardan

sonra birçok büyük barajlar yapıldı.

Bunların içinde en büyüğü, Doğu Anadolu'-

daki Keban Barajı'dır. Ancak, Güney Anadolu

Projesi (GAP) içinde ye alan ve yapımı hale

süren Atatürk Barajı, tamamlandığında,

yurdumuzun en büyük barajı olacaktır.

http://groups.google.com/group/merakediyorum

İLK KADIN BAKAN

Türkiye'nin ilk kadın bakanı, Prof. Dr. Türkân

Akyol'dur. 12 Mart döneminde 1. Erim

Kabinesi'nde Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı'na

getirilen Akyol, 1928 yılında İstanbul'

da doğdu. Ankara Tıp Fakültesi'nden mezun

olduktan sonra, göğüs hastalıkları konusunda

ihtisas yapan ve 1964'te doçent, 1969'da

ise profesör olan Türkân Akyol'un, bir başka

özelliği de, seçimle gelen ilk rektör olması.

İLK BAREM YÖNTEMİ

1929 yılında yürürlüğe giren bir yasa ile, Türkiye'de

ilk kez uygulanmaya başlanan barem

yöntemi, ünlü Fransız matematikçisi "Baremme"

in adından dilimize giren bir sözcükle

anıldı. Devlette görev alan memurların aylıklarını

belirleyen, düzenleyen ve görevdeki

eskiliği göz önüne alarak tutarlarını ayrı ayrı

gösteren çizelge anlamına gelir. Bu çizelgede

en az aylıkla, en yüksek aylık oranları, derece

derece gösterilir.

İLK BARO

Türkiye'de ilk baroyu, 1870 yılında kapitülasyonlardan

yararlanan yabancı uyruklu avukatlar,

"Sosyete dö baro dö Konstantinopl",

yani "İstanbul Avukatları Topluluğu" adıyla

kurdular. İlk Osmanlı barosunun ortaya çıkışı,

1876 yılındadır. Bu topluluğa 62 avukat

kayıtlıydı. Bunlardan 11'i Rum, 38'i Ermeni

idi. Bugünkü anlamıyla baro, her ilde

en az 15 üyesi bulunan ve Avukatlık Yasası

uyarınca, görevlerini onur ve dayanışma içinde

toplumun çıkarlarına göre geliştirip yapmayı

amaç edinen avukatlararası bir topluluktur.

İLK BARUTHANE

Türklerde ilk baruthane, yani barut yapımevi,

II. Bayezit tarafından Kâğıthane'de

1490 yılında kurduruldu.

İLK BASIMEVİ

1493 yılında İstanbul'da, 1495 yılında da Selanik'te

bir basımevi açan Museviler, buralarda

Tevrat, yorum, dilbilgisi ve tarih türünde

kitap basarak, ilk basımevini gerçekleştirdiler.

Bunları, İtalya'da basım işlerini Öğrenen Tokatlı

Apkar adlı Ermeni asıllı bir yurttaşımızla,

oğlu Sultanşah'ın birlikte kurduğu basımevi

izler. 1567'de ilk kez bir Ermenice dilbilgisi

kitabı yayımladılar. 1627'de Nikodemos

Metaksas adındaki biri, Londra'dan getirttiği

basımevi gereçleriyle Museviliği yeren küçük

bir kitap çıkarttı.

303

Prof. Dr. Türkân Akyol, 12 Mart döneminde Sağlık ve Sosyal

Yardım Bakanı oldu.

http://groups.google.com/group/merakediyorum

İLK BASIN AHLAK YASASI

Türkiye'de çeşitli yerlerde yayımlanan dergi

ve gazetelerle, basın kuruluşlarının temsilcileri,

24 Temmuz 1960 günü bir araya geldiler.

İstanbul Gazeteciler Derneği'nde, tarihimizde

ilk kez yapılmış Basın Ahlak Yasası'ın

onayladılar. Yasayı uygulamak için bir Basın

Onur Kurulu seçildi. Kurul, 10 üyeden oluşuyordu.

Basın Ahlak Yasası, en uygar ülkeler-

. de bile imrenilecek özgür toplumun, özgür

basının kendisini eleştirme ve denetlemesini yapacaktı.

Bu, yine basın yoluyla kamuoyuna duyurulacaktı.

Bu yasa, hâlâ yürürlüktedir.

İLK BASIN REKLAMLARI

Türkiye'de ilk basın reklamlarının yapılmaya

başlaması, 1860 yılından sonraya rastlar. Osmanlılar

döneminde basında yayımlanan ilk

reklamlar elbise, ilaç, tabak-çanaklarla, ülkeye

yeni girmekte olan araçların tanıtılması türündendi.

İlk reklamlar, "Tercüman-i Ahval",

'Ceride-i Havadis", "Tarih" gibi gazetelerde

yayımlandı. O sıralarda reklamın kişi hayatında

değeri pek iyi bilinmediğinden, bir

reklam kuruluşu yoktu. Ayrıca, II. Abdülhamit'in

basına uyguladığı ağır baskı, reklamcılığın

gelişmesini engelledi.

İLK BASKETBOL MAÇI

Türkiye'de ilk basketbol maçı, Robert Kolej

öğrencileri tarafından 1904 yılında yapıldı.

Türklerin basketbolu ilk kez öğrenip oynamalarıysa,

devrin ünlü kalecisi ve Galatasaray Lisesi

Beden Eğitimi öğretmenlerinden Ahmet

Robenson'un çabasıyla oldu. Ahmet Robenson,

1911 yılında eline geçen bir Amerikan

dergisinde, bu oyunu tanıdı ve öğrencilerine

oynatmak istedi. 10'ar kişilik takımlar arasında

yapılan ilk karşılaşmada, oyun kurallarını

bilen olmadığından, hepsi sakatlandı.

Türkiye'de ilk basketbol liginin kuruluşu,

1915 yılında gerçekleşti. Türkiye Basketbol

Şampiyonluğu ise, 1946'da başladı.

İLK TÜRK BAYRAĞI

Türk boylarının, kendilerine özgü bayrakları

vardı. Bu boylar birleşerek han buyruğu altına

girince, "hanın bayrağı" savaş alanlarında

görülmeye başladı. Son yıllarda Türkistan'da

yapılan kazılar, üzerinde insan ve hay-

304

van resimleri bulunan bayrakları ortaya çıkardı.

Ancak, Türklerin ilk bayrağının hangisi olduğu

kesinlikle belli olmamıştır.

Osmanlılarda I.Mahmut devrinde yeşil

olan donanma bayrakları, III. Selim devrinde

kırmızı oldu ve üstündeki "hilal"e sekiz

köşeli yıldızlar eklendi. Cumhuriyet devrine

kadar bayrağımızda da çeşitli değişiklikler oldu.

29 Mayıs 1926'da saltanat kaldırılıp "Bayrak

Yasası" yürürlüğe girince, bayrağımız bugünkü

kesin biçimini aldı.

TÜRKLERDE İLK BAYRAMLAR

Türklerin, Ergenekon'dan ilk çıkışlarını her

yıl bayram şenlikeri düzenleyerek kutladıkları,

"Ergenekon Destanı"nda yazılıdır. Hakanın

da katıldığı kutlama şenlikleri, örs üstünde

demir dövülerek başlardı. Dede Korkut,

bayram niteliğindeki çeşitli törenlerden söz

eder. Hakanların doğum günleri, başa geçişleri,

evlenmeleri, çocuklarının doğumları, başarı

kazandıkları savaşlar, bayram gibi kutlanırdı.

Türk geleneğinde Müslümanlıktan sonra

Ramazan ve Kurban bayramları kutlanmaya

başlandı.

İLK BEBEK SERGİSİ

Dünyada ve Türkiye'de ilk kez bir bebek sergisinin

açılması olayı, İstanbul Taksim'deki

Belediye Bahçesi'nde 1936 yılında gerçekleşti.

Kızılay, Kızılhaç, Kızılaslan ve Güneş derneklerinin

desteklediği bu sergiye, 20 ülke katılmıştı.

Uluslararası bu bebek yarışması o zamanlarda

büyük ilgi uyandırmıştı.

İLK BEDEN EĞİTİMİ GÖSTERİLERİ

İstanbul'da 16 Mayıs 1919 günü, şimdiki Fenerbahçe

Stadyumu'nun bulunduğu alanda

yapıldı. Gösteriyi düzenleyenler, Erkek Öğretmen

Okulu öğrencileriydi. Daha sonra bu bir

gelenek oldu ve her yıl Mayıs ayında gösteriler

yapıldı. Atatürk'ün Samsun'a ayak bastığı

gün olan 19 Mayıs, "Gençlik ve Spor

Bayramı" adıyla 1938 yılında çıkarılan bir yasa

ile kesinleşince, spor gösterileri de bu bayram

gününe alındı. "Dağ Başını Duman Almış"

marşı da, ilk Gençlik Marşı olarak kabul

edildi.

İLK BELEDİYE

Günümüzdeki anlamıyla ilk belediye örgütü,

1869 yılında İstanbul'da çakmalarına başlahttp://

groups.google.com/group/merakediyorum

di. Yurdun çeşitli yerlerindeki belediyelerin

hizmet vermeye başlaması, 1870'li yıllardan

sonradır. Bu tarihlerden önce belediye işlerine

bakan benzer kuruluşlar görüldüyse de,

bunlar belediye kavramı içinde tanımlanamaz.

TARİHTEKİ İLK BEŞİK

Dünya tarihinde ilk beşik, M.S. 1. yüzyılda

kullanılmaya başlarken, bu yüzyıl içinde Orta

Asya'da Yedisu alanında yapılan kazıda,

Hun mezarından bir beşik çıkmıştır. Bu beşik,

bugün Kırgızların kullandığı beşiğin aynıdır.

Türk beşikleri, biçim ve nitelik bakımlarından

Türk topluluğunun aşamalarını gösterir.

Yürüklerde, çocuk sırtta taşınır, bu arada

seyrek olarak da ağaçtan, deliksiz basit bir

beşik kullanılır. Ege Bölgesi'nde, tabanı düz,

yanları dışarıya meyilli, baş ve ayak uçlarına

kasnak geçirilen ve üst kısmında, tutmak için

kaş denilen bir kol bulunan beşikler vardır.

Doğu ve Orta Anadolu'da kullanılan ağaçtan

yapma beşiklerde, çocuk ağ gibi bir çeşit somya

üzerine konan minderde yatırılır.

15. yüzyıldan sonra madeni beşikler, ağaç

beşiklerin yerini aldı. Osmanlı sarayında beşiklerin

üzerine konan "serasker" örtü ve yorgan,

en değerli taşlarla süslenirdi. Doğan padişah

çocuğuna, Hazine Kethüdası aracılığıyla

Hazinehane'de gümüş kabaralı, süslü bir beşik

yaptırılır ve haremin kapısına kadar götürülürdü.

Bu arada, padişah annesinin hazırlattığı

bir beşikle, yorgan ve puşide denilen sırmalı

beşik örtüsü, büyük bir törenle eski saraydan

yeni saraya nakledilirdi. Bu törene de

"beşik alayı" denirdi. Bu alaya, bütün devlet

büyükleri katılırdı. Doğumun altıncı günü

sadrazam tarafından altın ve mücevherlerle

süslü bir beşik hazırlanır ve çocuk erkekse, buna

bir de sorguç eklenerek, yine törenle Paşakapısı'ndan

Topkapı Sarayı'na götürülürdü.

Bundan sonra kurbanlar kesilir ve eğlenceler

başlardı.

BİBLİYOGRAFYA TÜRÜNDE

İLK ÖRNEKLER

Ülkemizde çağdaş anlamda bibliyografya çalışmaları,

1928 yılında yapılan Harf Devrimi'nden

sonra başladı. Ancak, Türk kültürüyle

ilgili ilk bibliyografya niteliğinde birçok çalışmalar

vardır. Abdurrahman Bestami'nin

"Mevzuatü'I-Ulûm" (Bilimlerin Konuları),

Molla Lütfi'nin "El- Metâlib-i İlâhiye"

(Tanrısal Dilekler), Abdülzâde Mehmet Tahir'le,

Serkis Orpelyon'un birlikte düzenledikleri

"Mahzenü'1-Ulûm" (Bilimlerin Mahzeni),

Hüsamettin Ahmet'in "Miftahü's-Süeada"

(Mutluluğu Bulanların Anahtarı), Kâtip Çelebi'nin

"Keşfü'z-Zünûn" (Şüpheli Şeylerin

Keşfi) gibi eserleri, bibliyografik türde ilk kitaplar

olarak sayılabilir.

İlk kez 1930 yılında yayınlanmaya başlanan

ulusal nitelikteki genel bibliyografyanın

adı, "Türkiye'de Çıkan Kitap, Gazete ve Mecmualardan

Bahsetmek Üzere Maarif Vekâleti

Talim ve Terbiye Heyeti Tarafından Çıkarılan

Neşriyat Bülteni"dir.

İLK BİLARDO

Diktörtgen biçimindeki üstü yeşil çuhayla kaplı

özel masalarda, üç topla ve isteka denilen

sopalarla oynanan bir oyun olan "bilardo",

yurdumuza ilk kez 19.yüzyılın ikinci yarısında

girdi.

İLK BİLMECELER

Türkler de ilk bilmecelerin geçmişinin çok eski

zamanlara dayandığı ve bunların genellikle

"halk bilmeceleri" olduğu sanılmaktadır. 11.

yüzyılda Kaşgarlı Mahmut'un "Türk Dilleri

Sözlüğü" adlı kitabı da bu sanıyı doğrulamaktadır.

İLK BİNA VERGİSİ YASASI

Türkiye'de ilk Bina Vergisi Yasası, 1861 yılında

çıkarıldı. II. Abdülhamit zamanında çıkarılan

bu yasa ile ilk kez binalardan alman

vergi ile devlete gelir temin edildi.

İLK BİNİCİLİK KULÜBÜ

Türklerde binicilik ve atla spor yapma geçmişi,

çok eski çağlara uzanır. Orta Asya'da

Türkler, atı çeşitli amaçlarla kullandılar. Elimizdeki

belgelerden, atın savaşta olduğu kadar,

barışta da önemli bir yeri olduğu kanıtlanır.

Türklerin, "at, avrat, pusat" deyimi,

bunlara ve bu arada " a t " a verdikleri değeri

açıklar. Anadolu'nun birçok yerlerinde tören

ve bayramlarda çeşitli at oyunları oynanır. En

önemlileri, cirit, oğlak ve çevgendir (At üstünde

sopayla oynanan bir oyun). Bu oyunlar,

Türklerin bilinen en eski atlı oyunlarıdır.

İlk binicilik derneği ise 1913 yılında Sipahi

Ocağı adıyla açıldı. Amacı, ata binmeyi,

atçılığı, at sporunu geliştirmek olan bu ocağın

kurucuları arasında, devrin ünlü kişilerin-

305

http://groups.google.com/group/merakediyorum

den Mahmut Şevket'le Mahmut Muhtar paşalar

vardı.

İLK BİRA FABRİKASI

Türkiye'de ilk bira fabrikası, 1912 yılında Aydın'da,

özvarlığı yabancı kaynaklı Bomonti

Nektar Şirketi tarafından kuruldu. 1940'ta Tekel

İdaresi, Aydın Bira Fabrikası'nı satın alarak,

burada "rakı" üretimine başladı.

BİSİKLET SPORUNUN

TÜRKİYE'YE İLK GİRİŞİ

Meşrutiyet'ten önce İstanbul Tepebaşı'nda

bulunan iki bisiklet satıcısı, müşteri çekmek

amacıyla gösteriler düzenledilerse de, ilgi çekemediler.

Bisikletin yurdumuza kesinlikle ilk

girişi ve yayılması 1910 yılına rastlar. İlk uluslararası

bisiklet yarışmaları da İstanbul'da

1927 yılında Bulgarlarla yapıld;.

Ülkemizde ilk bisiklet federasyonu ise 1924

yılında kuruldu. İlk Türkiye Bisiklet Birinciliği

Yarışması da yine aynı yıl Ankara'da, Muhafızgücü

Spor Alanı'nda düzenlendi ve bu

yarışmayı Cavit Cav kazandı.

1924 yılında Paris'te düzenlenen olimpiyat

oyunlarına bisiklet dalında yarışmak üzere giden

Fahri Ağabey, Cavit Cav ve Raif Bey'-

den kurulu Bisiklet Milli Takımımız, yarışmaya

girebilmek için satın alabilecek bisiklet bulamadıklarından

geri döndüler. Bisiklet sporunda

olimpiyat oyunlarına ilk katılışımız,

bu nedenle 1928 Amsterdam Olimpiyat

Oyunlan'nda mümkün olabildi.

İLK KADIN BELEDİYE MEMURU

Türkiye'nin ilk belediye zabıta memuresi Afife

Irk (İpek)'tir. 1952 yılında Erzurum'da belediyeye

giren Afife Irk, zabıta memuresi olarak

bir süre çalıştıktan sonra, Muhtaç Asker

Aileleri Şubesi Şefi oldu. 32 yıl hizmet ettikten

sonra, 1978 yılında emekli olan ilk kadın

zabıta memurumuz, halen Erzurum'da yaşamını

sürdürüyor.

İLK BİYOGRAFİ

Kişilerin ilgi çekici yaşam öykülerini, yaptıkları

önemli işleri bütün yönleriyle toparlayıp

yazma türü ola biyografilerin Türkiye'de ilk

örneklerine tarihler, menakıpnameler (tarihe

geçmiş ünlü kişilerin yaşantılarından örnek-

306

leri tezkerelerde (pusula, betik) rastlıyoruz.

Hoca Dehhani'nin "Selçuklular Şehnamesi",

Mustafa Darir'in "Tercüme-i Siretü'n-Nebî",

Bursalı Lâmii"nin "Peygamberlik İşaretleri",

"Bakî'nin "Kesin Bilginin İzleri" adlı

biyografileri, çağlarının ünlü ürünleridir.

İLK BOKS KULÜBÜ

Ülkemizdeki ilk boks kulübü, 1919-1920 yıllarında

Akşiyani Efendi ile Musevi bir yurttaşın

çabasıyla kuruldu. İstanbul Taksim'deki

Şantekler Salonu'nu tutan ilk boks kulübünün

giderleri, Fransa Boks Federasyonu'nca karşılanıyordu.

Türkiye'deki ilk boks federasyonu da,

1923 yılında kurulan Türkiye İdman Cemiyeti

İttifakı'ndan hemen sonra gerçekleştirildi.

İlk Boks Federasyonu Başkanımız da Eşref Şefik

Atabey'dir. Bağımsız bir federasyon olan

Boks Federasyonu, boksun gereken ilgiyi görmeyişi

nedeniyle bir süre sonra kapandı.

İLK BORSA

2 Aralık 1873 günü bir tüzükle çalışmaya başlayan

Dersaadet Tahvilat Borsası, Türkiye'-

nin ilk borsası sayılır. 16. ve 17. yüzyıllarda

Osmanlılar'da sanat ve ticaretle uğraşanların

lonca örgütleri de ilk borsa kuruluşlarıysa da,

"resmi" bir nitelik taşımazlar.

Ülkemizde ilk ticaret borsası İzmir'de, İzmir

Ticaret ve Sanayi Borsası adıyla 1886 yılında

kuruldu.

İLK BUHARLI GEMİ

Yurdumuza ilk buharlı gemi, 1827 yılında getirildi.

Bu tür deniz araçlarıyla deniz ticaretinin

başlaması ise 1843 yılında Bahriye Nezareti'nin

İzmit-Gemlik-Tekirdağ iskeleleri arasında

"Seyr-i Bahri" adlı bir gemiyi bu amaçla

çalıştırmasıyla olmuştur. Türk deniz ticareti

de böylelikle başlar. Yine aynı yıl, başka bir

gemi daha çalıştırılmış, ayrıca Boğaziçi'nde de

"Eser-i Hâyr" adlı bir vapur işletilmeye başlanmıştır.

İLK KADIN BÜYÜKELÇİ

Türkiye'nin ilk kadın büyükelçisi Filiz Dinçmen'dir.

Halen Strasbourg'daki Avrupa Konseyi

Daimi Temsilcimiz olana Dinçmen, 1982

yılında ilk kadın büyükelçi olarak nasıl atandığını

şöyle anlatıyor:

"Üniversiteyi bitirince, Dışişleri'ne girdim.

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Eşim, üniversiteden sınıf arkadaşımdı. İlk görev

yerim New York'taki BM Temsilciliği oldu.

Orada, eşimle evlendik. Daha sonra Tahran'a

tayin olduk. Sonra, Ankara'ya, Bakanlığın

Ekonomik İşler Dairesi'ne atandık. Bu

görevi takiben de Brüksel'deki AET Daimi

Temsilcilik görevini üstlendim. Brüksel'den

döndükten sonra da 6 yıl süreyle bakanlıkta

çeşitli görevlerde bulundum. 1982 yılında da

Türkiye'nin ilk kadın büyükelçisi olarak Lahey

Büyükelçiliği'ne atandım. Kadın olduğum

için bu görevde başlangıçta zorluklarım oldu,

ancak, daha sonra herkes bana yardımcı

oldu. Bunu şükranla hatırlıyorum."

c-ç

İlk Cumhurbaşkanımız Atatürk, Cumhuriyetin ilan edildiği 29 Ekim 1923 günü, TBMM'de oybirliği ile göreve seçildi.

İLK CUMHURBAŞKANI

Türkiye'nin ilk cumhurbaşkanı, Mustafa Kemal

Atatürk'tür. 29 Ekim 1923 gününün gecesi,

Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin yaptığı

olağanüstü toplantıda üyelerin oybirliğiyle

Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbaşkanlığına

seçilmiş oldu.

307

http://groups.google.com/group/merakediyorum

İLK CASUSLUK ÖRGÜTÜ

Osmanlılarda casusluk, devletin kuruluşuyla

başlamıştır. Araştırmalar, Osmanlı Devleti'

nin kurucusu I. Osman'ın beyliği çevresindeki

bey ve tekfurlara karşı casuslar kullandığını

gösterir. Tarihimizde belirli ilk casusluk örgütünü

İstanbul'u almayı aklına koyan Fatih

Sultan Mehmet kurmuştur. Uçan kuştan kuşkulanan

II. Abdülhamit ise, casusluk örgütüne

büyük önem vererek geliştirmiştir. 1908'de

ilan edilen Meşrutiyet'le, bu örgüt kaldırıldı.

İLK CERRAHHANE

(Ameliyathane)

14 Mart 1827'de II. Mahmut'un emriyle

Cerrahhane-i Âmire adıyla kuruldu. İstanbul

Şehzadebaşı'nda açılan bu kuruluşun yönetimi

ve eğitimi, bir Macar dönmesi olan Mehmet

Necati Efendi tarafından yapıldı. 20'ye

yakın cerraha (operatöre) meslekle ilgili bilgiler

verildi.Cerrahhane,1832 yılında Topkapı

Sarayı duvarlarının dışına taşındı. Yaşı küçük

erlerden cerrah yetiştirmek amacıyla öğrenciler

alındı. Başına da ünlü Fransız cerrahı

Sad dö Kaliyer, müdür olarak getirildi. Tıp

ve cerrahlık öğrenimi, ilk başta ayrı okullardaydı.

Bu kurum, 1838 yılında Tıp Okulu'yla

birleştirildi. Cerrahhane'nin bilinen en eski

mezunları, Hekimbaşı ve Cerrah İsmail Paşa,

Kâmil Ali, Hüseyin, Şerif, Nuri ve Veli efendilerdir.

İLK CEZA YASALARI

Ülkemizde ilk ceza yasalarının yapımı Fatih

Sultan Mehmet ile Kanuni Sultan Süleyman'-

ın dönemlerinde gerçekleşti. Ancak, bu yasalar,

genel ceza kurallarının hepsini kapsamaktan

oldukça uzaktı. İlk genel ceza yasası, 1840

yılında yürürlüğe giren "Genel Ceza Yasası"

dır.

İLK COĞRAFYA

Coğrafya ile ilgili yayınların Türkçeye çevrilişi,

Osmanlıların ilk dönemine kadar uzanır.

II. Murat'la Fatih, coğrafya bilimine büyük

önem verirlerdi. Osmanlı İmparatorluğu'nun

deniz sınırları genişledikçe de deniz coğrafyacılığı

ilerledi. Pirî Reis'in"Kitâb-ı Bahriye"

(Denizcilik Kitabı), Şeydi Ali Reis'in

"Mir'atü'l-Memâlik" (Ülkelerin Aynası) ve

308

Muhit (Çevre) adlı coğrafya kitapları, bu alandaki

çabaların ilk ürünleridir. Osmanlı devleti,

ilk kez uluslararası bir coğrafya sergisine

kitap ve haritalarla 1875 yılında katıldı.

I. Dünya Savaşı sırasında da İstanbul Üniversitesi'ne

bağlı bir Coğrafya Araştırma Kurumu

açıldı. Bu ilk araştırma kurumunun ilk

öğretim görevlileri, Profesör Erid Obst'la Faik

Sabri Duran'dır.

TÜRKLERDE DİN UĞRUNA

YAPILAN İLK SAVAŞ (Cihad)

Osmanlılarda, savaşlara dinsel bir nitelik vermek,

gelenek haline getirilmişti. Cihad ilanının

kendine özgü bir töreni vardı. Tarihimizde

ilk "cihad ilanı", 1389'da başlayan Birinci

Kosova Savaşları sırasında olmuştur.

İLK CUMA TATİLİ

Osmanlı İmparatorluğu'nda, Tanzimat'a kadar

"hafta sonu" dinlenme tatili yoktu. Müslümanların

tatil günü sayılan cumanın Osmanlılarca

tatil günü olarak seçilmesi, 1839 yılındadır.

Bilindiği gibi, Cumhuriyet'in ilanından

sonra 1935'te çıkarılan bir yasa ile,"pazar"

günü, hafta sonu tatili olarak kabul edildi.

CUMHURİYETİN İLK İLANI

TBMM, 29 Ekim 1923'te olağanüstü bir toplantı

yaptı. Oybirliğiyle onaylanan bir yasa

taslağı, yasa haline getirildi. Bu yasaya göre,

bundan böyle devletin yönetim biçimi cumhuriyet

oluyordu. Cumhuriyet'in ilanıyla, tarihimizde

ilk kez ulusun kendi kendisini yönetme,

denetleme devri başlıyordu. Atatürk'ün

önderliğinde verdiğimiz Kurtuluş Savaşı, böylece

Cumhuriyet'in ilanı ile bütünlendi.

İLK ÇAY ÜRETİMİ

Yurdumuzda çay üretimine, Japonya'dan

1878 yılında getirilen tohumların örnek çiftliklere

ekimiyle başlandı. Bu ilk denemenin

olumlu sonuç verdiğini gören Halkalı Tarım

Okulu Müdürü Ali Rıza Ertem, Rize ve Artvin

dolaylarında çay üretmek için büyük çaba

gösterdi. Çayın işlenip kullanılabilecek duruma

gelmesini sağlamak amacıyla ilk kez Rize'de

yapımevleri açıldı. Çayın günümüzdeki

teknikle işlenip ambalajlanması, ancak

1947-1948 yıllarında gerçekleşti.

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Türkiye'de cam üretecek ilk fabrika, 1934'te kuruldu. Paşabahçe Şişe ve Cam Sanayii adı verilen bu fabrika, son yıllarda

Avrupa ülkelerine de cam ihracı yapmaktadır.

İLK CAM FABRİKASI

Çağdaş gereklerine uygun anlamda ilk cam

fabrikası, 1934 yılında İstanbul Paşabahçe'de

kuruldu. "Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası"

adlı bu kuruluş, Türkiye'nin cam gereksiniminin

büyük bir bölümünü karşıladıktan başka,

yurt dışına da ihraç ürünler üretiyordu. Son

yıllarda büyük bir gelişme gösteren fabrika,

Avrupai anlamda eşyalar yapmaktadır.

Türklerde camın geçmişi, çok eskilere uzanır.

Selçuklu Türkleri, camdan çok çeşitli biçimde

yararlandılar. İstanbul'un alınmasıyla,

Osmanlı Türklerinde camcılık, büyük çapta

gelişti.17. ve 18. yüzyıllarda Eğrikapi-Tekfur

Sarayı arası bir camcılık sitesi durumuna geldi.

1848 yılında Çubuklu'da kurulan ilkel cam

yapımevinde, "çeşm-i bülbül".(bülbül gözü)

denen ünlü kristaller yapılmaya başlandı. Bugün

Beykoz İşi denilen bu kristaller, ışıkta kırmızı

renkte yansırlar.

TÜRKLERDE İLK ÇEK

Tarihimizde para yerine 'çek" kullanmayı ilk

öneren, Kazazyan Agop Paşa'dır. Agop Paşa,

Osmanlı Maliye bakanlarındandı. Alışverişte

büyük kolaylık sağlayan çek kullanımını,

Agop Paşa, 1885 yılında yurdumuza getirdi.

ÇOCUK EDEBİYATI

Türkiye'de çocuk edebiyatıyla ilgili ilk ürünün

Şinasi'nin La Fontaine'den çevirip yayınladığı

"Kurtla Kuzu Masalı" olduğu söylenir. O

zamana kadar çocuk edebiyatı olarak bütün

bildiğimiz, gelenek yoluyla ağızdan ağıza aktarılarak

söylenen masallardır.

Türkiye'de ilk çocuk romanı ise, Mahmut

Yesari'nin yazdığı "Bağrı Yanık Ömer"dir

(1930).

Ülkemizde ilk çocuk şiir kitabı ise İbrahim

Alaattin Gövsa'nın 1911 yılında yayımladığı

"Çocuk Şiirleri"dir

Bu arada, "ilk çocuk yayını"nm türü sayılabilecek

bir dergiyi Sıtkı Efendi ile arkadaşları,

10 Ekim 1869 günü yayımladılar. Haftalık

olarak çıkan bu dergi, "Mümeyyiz" adlı

siyasi gazetenin ardından yayınlanmıştı. O zaman

büyük ilgiyle karşılanan dergi, 1 Kasım

1870 yılında kapandı.

İLK ÇİKOLATA FABRİKASI

1924 yılında İstanbul'da çalışmaya başladı.

309

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Fabrika kurulmadan önce çikolata, Türkiye'

ye dışarıdan getirilirdi.

İLK ÇİMENTO ÜRETİMİ

Yurdumuzda ilk çimento üretimi, 1911 yılında

Danca'da kurulan çimento fabrikasıyla

başladı.

İLK ÇOCUK TİYATROSU

Türkiye'de ilk çocuk tiyatrosu temsilleri, 1935.

yılında İstanbul Şehir Tiyatrosu'nda verildi.

İlk oyun da M.Kemal Küçük'ün yazdığı Çocuklara

Tiyatro Dersi, Gülmeyen Çocuk'tu.

Büyük ilgi gördü. Bu nedenle 1947'de Devlet

Tiyatrosu, İzmir Şehir Tiyatrosu'nda Çocuk

Tiyatrosu bölümleri açıldı.

D

İLK DAĞCILIK

İlk Türk dağcısı, Profesör Ali Vehbi Türküstün'dür.

1877-1937 yıllarında yaşayan bu dağcımız,

Avrupa'daki Montblanc Tepesi'ne,

Türk bayrağını ilk diken Türk'tür. Türküstün'ün

adı, Türk dağcıları tarafından Niğde

Aladağlar'ın yüce bir doruğuna verildi. Dağcılık,

Türkiye'de onunla başladı.

İLK DANIŞTAY

1837 yılmda"Meclis-i Abkâm-ı Adliye" adıyla

II. Mahmut'un desteğiyle kuruldu. Bu ilk Danıştay,

devleti ilgilendiren konulan görüşmek,

yasa tasarılarını hazırlamak, günümüzdeki anlamıyla

Bakanlar Kurulu'nun yapmayı tasarladığı

işleri inceleyip, bir düzene koymayı

amaçlıyordu.

İLK DAKTİLOGRAFİ DÜNYA

ŞAMPİYONUMUZ

Türkiye, 1956'da uluslararası daktilo yarış

alanlarında uygulanan kuralları benimsedi.

Deneylilerde, dakikada net 107 sözcük yazan

Ece Özbayrak, 1965 yılında Paris'te düzenlenen

ve 21 ülkenin 159 yarışmacısı arasından

şampiyon olarak, bu konudaki "ilk" unvanını

aldı.

İLK DAMGA PULU

1873 yılında Damga Tüzüğü'nün yürürlüğe

310

girmesiye kullanılmaya başlandı. Bundan önce

damga pulu yerine "varak-ı sahiha" denilen

damgalı kâğıtlar kullanılıyordu. Bu kâğıtların

ilk kez kullanılmaya başlanışı da Telmas adlı

bir İspanyol'un devlete gelir sağlamak için verdiği

öneriyle olmuştu.

İLK DEMİRYOLU

Tarihimizde ulaşıma açılan ilk demiryolu,

1854 yılında Osmanlılar dönemindeki Kahireİskenderiye

demiryoludur. Türkiye sınırları

içinde kalan ilk demiryolu ise, İzmir-Aydın

arasında döşenen bir bölümdür. Bu yolların

hepsi de, İngilizler tarafından yapılmıştı. Osmanlı

devletinin ilk demiryolu yapımına başlaması,

Anadolu-Bağdat demiryolunun bir bölümü

olan İstanbul-İzmir demiryolunun döşenmesiyle

oldu. Bu yol, 1873 yılında bitirildi.

İLK DEMOKRATİK GELİŞİM

1807 yılında yürürlüğe giren "Sened-i İttifak"

la başlar. Bununla ilk kez, padişahın yetkileri

kısıtlanıyordu.

İLK DENİZALTI

Türkiye'ye ilk denizaltı gemisi, 1885 yılında

İngiltere'den getirildi. İngiliz gemi mühendisi

Karet'in denetiminde yapılan bu denizaltı,

çok beğenildiğinden, iki denizaltı daha alındı.

Ancak, son denizaltıların kurulma ve takılma

işlemi, İstanbul Taşkızak'ta gerçekleştirildi.

1888 yılında denize indirildiler. Bu ilk denizaltılar,

buharla çalışıyorlardı. Ağırlıkları

http://groups.google.com/group/merakediyorum

160 ton, boyları 30.5, genişlikleri ise 3.66

metreydi.

İLK DENİZ HARİTASI

Türkiye'de ilk deniz haritasını 1513 yılında Pirî

Reis yaptı. Pirî Reis'in doğduğu yer olan

Gelibolu'da çizdiği bu harita, ceylan derisi üstüne

yapılmıştı. 1517'de Yavuz Sultan Selim'e

Mısır seferi sırasında sunuldu. Atatürk'ün emriyle

de bu harita, 1935'te bastırıldı.

İLK DENİZCİLİK OKULU

Hamit Naci'nin desteğiyle kuruldu. Özel bir

okuldu. 1909 yılında açıldı. 1928 yılında devletleştirilen

3 Haziran 1946'da Yüksek Denizcilik

Okulu adını açıldı. Lise bölümü kaldırıldı.

Okul, sivil kaptanla yüksek düzeyde denizci

yetiştirir.

İLK DENİZ FENERLERİ

Türkiye kıyılarında deniz fenerleri yapımına

Kırım Savaşı sırasında başlandı. Boğazlar'da

Anadolu ve Rumeli, Karadeniz'de Karaburun,

Marmara'da Yeşilköy, Çanakkale'de Çimenlik,

Kumkale, Gelibolu fenerleri, 1856 yılında

dikildiler. 1857 yılında da İstanbul Ahırkapı,

Çanakkale'de Nara ve Kilitbahir fenerleri

yapıldı.

İLK DENİZ MÜZESİ

1897-1898 yıllarında İstanbul Kasımpaşa'da

kuruldu. İkinci Dünya Savaşı çıkınca, Anadolu'ya

kaçırılan tarihi eserler, savaştan sonra

yine buraya getirildi. 1949'da Dolmabahçe

Camii'ne, oradan da bugün İstanbul Deniz

Müzesi olan Beşiktaş'taki yerine taşındı.

Bu müzede, denizcilikle ilgili çok değerli eserler

bulunmaktadır.

İLK DEPREMLER

M.S. 1. yy' da oluşan depremler, ilk bilinenlerdir.

Daha önceki depremler hakkında elde belge

1954 yılında İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Dekanı olan

Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan, Türkiye'nin ilk kadın dekanıdır.

İLK KADIN DEKANIMIZ

1954 yılında İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi

Dekanı olan Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan,

Türkiye'nin ilk kadın dekanıdır. 1910 yılında

İstanbul'da doğan, 1928 yılında Erenköy Kız

Lisesi'ni bitiren Prof. Gökdoğan, aynı yıl yapılan

bir sınavı kazanarak matematik ve fizik

öğrenimi görmek için Fransa'ya gitti. 1934 yılında

yurda dönen Nüzhet Gökdoğan, kadına

henüz seçme ve seçilme hakkı verilmediği

bir sırada "doçent"liğe seçildi. Daha sonra

profesör olan Nüzhet Gökdoğan, önce bölüm

başkanı, 1954 yılında da Profesörler Kurulu'nca

dekan seçildi. Nüzhet Gökdoğan'ın

"ilk kadın dekanhk"m yanında, ilk kadın astronomi

profesörü, ilk kadın bölüm başkanı ve

yine ilk kadın üniversite senatosu üyesi unvanlığı

da bulunuyor.

http://groups.google.com/group/merakediyorum

yoktur. Önemli depremler şunlardır: 668'de

İzmir'de 20 bin, 1458'de Erzincan'da 30 bin,

1509'da İstanbul'da 13 bin, 1688'de İzmir'de

yaklaşık olarak 20 bin, 1883'te Çeşme'de 15

bin, 1939'da Erzincan'da 32 bin 372, 1943'te

İlgaz'da 4 binden fazla kişi ölmüştür. Deprem

kuşağında bulunan ülkemizde, son yıllarda da

zaman zaman çok ölümlü depremler oluşmaktadır.

İLK DERGİ

1850 yılında yarı Türkçe, yarı Fransızca, içinde

tıp konusunda yazılar bulunan aylık bir

dergi çıktı. "Vakayi-i Tıbbiye" (Tıp Olayları)

adlı bu çok özel dergiyi saymazsak, Türkiye'-

de ilk derginin Münif Paşa'nın 1861'de yayınladığı

"Mecmua-i Fünûn" (Fenler Dergisi) olduğu

söylenebilir.

İLK DEVALÜASYON

Türkiye'de yapılan ilk devalüasyon (para değerini

düşürme) olayı 7 Eylül 1946 yılındadır.

İLK DİL KURULTAYI

İlk dil kurultayı, 26 Eylül 1932'de Dolmabahçe

Sarayı'nda toplandı. Atatürk'ün dilek ve

isteğiyle 12 Temmuz 1932'de kurulan Türk Dil

Kurumu, ilk kurultayında, Türkçe'nin yaşayıp

köklenmesi ve yabancı sözcüklerden arındırılması

yolunda çalışmalar yapmıştı. Türk

Dil Kurumu'nun ilk kurucuları Samih Rifat,

Ruşen Eşref Ünaydın, Celâl Sahir Erozan, Yakup

Kadri Karaosmanoğlu'dur.

Bu arada, tarihimizde ilk dilbilgisi ürününün

de Kaşgarlı Mahmut'un 11. yüzyılda yazdığı

"Türk Dilinde Söz Diziminin Aslı" adındaki

kitabı olduğu söylenebilir.

İlk Türkçe dilbilgisi kitabı ise Keçecizade

Fuat Paşa ile Ahmet Cevdet Paşa'nın ortaklaşa

hazırladıkları "Kavaid-i Osmaniye" (Osmanlı

Dilbilgisi Kuralları) adında ve 1884 yılında

yayımlanan bir yapıttır.

İLK DİŞÇİLİK OKULU

Türkiye'de ilk dişçilik okulu, 16 Eylül 1909'da

eğitime başlayan "Darü'l-Fünûn-ı Osmanî Tıp

Fakültesi Eczacı ve Dişçi Kabile ve Hastabakıcı

Mektepleri" adlı okuldur. İstanbul Kadırga'daki

Menemenli Mustafa Paşa Konağı'nda

eğitim çalışmalarını sürdüren okul, 1925 yılında

Beyazıt Camii yakınındaki eski Jandarma

Dairesi'ne taşındı. 1934-35 yılında fakülte statüsüne

geçti. 1964 yılında ise Tıp Fakültesi'-

nden ayrılarak bağımsız bir fakülte oldu.

İLK DOLMUŞ

Türkiye'de dolmuşçuluk, ilk kez İstanbul'da

1940-41 yıllarında başladı. II. Dünya Savaşı sırasında

dışarıdan taşıt alınamayınca, İstanbul

şoförleri, "dolmuş" yoluyla yolcu taşımaya

başladılar. Belediye, bunlara karşı savaş açtı,

ancak etkili olamadı. Halkın da benimsediği

bu tür yolculuk, daha sonra Anadolu'daki

kentlere de yayıldı.

İLK DOĞUM KLİNİĞİ

1892 yılında İstanbul Demirkapı'da açıldı. Adı,

"Seririyyat-ı Vilâde" (Çocuk Kliniği) olan burada,

ebelik ve kadın hastalıkları bilimleri,

hem gelen hastalar üzerinde uygulanır, hem de

öğrencilere öğretilirdi. Özel bir klinikti.

E

İLK ECZACILIK OKULU

Türkiye'de eczacılık öğrenimine, 1839 yılında

başlandı. Okul, tıp okuluna bağlı idi. 3 yıllık

eğitim süresi vardı. Bu okulun o zamanki

kuruluş amacı, ordunun eczacı eksiğini gidermekti.

Bitirme sınavları, padişahın önünde yapılırdı.

İlk askeri eczacı, 1842 yılında diploma

aldı.

312

Yurdumuzda ilk eczane de l'802 yılında İstanbul

Taksim Caddesi'nde açıldı.

İLK EDEBİYAT TARİHİ

Edebiyat ürünlerini ve yazarlarını tarihsel gelişim

içinde inceleyen bir bilim dalı olan edebiyat

tarihi konusundaki ilk yerli örnekler,

1888'de Abdülhalim Memduh'un, 1910'da da

Faik Reşat'ın kitaplarıdır. İkisinin de adı

http://groups.google.com/group/merakediyorum

"Tarih-i Edebiyat-i Osmaniye'' olan bu kitaplar,

birer ders kitabı niteliğinde yazılmışlardı.

İLK ELEKTRİKLİ TREN

1955 yılında İstanbul'da Sirkeci-Halkalı arasında

çalışmaya başladı. 1969 yılında ise İstanbul'un

Anadolu yakasında Haydarpaşa-

Gebze arasında ikinci elektrikli tren işletmeciliğine

geçildi.

İLK KADIN EMNİYET MÜDÜRÜ

1941 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler

Fakültesi'ne giren Feriha Sanerk, 4 yıl

boyunca okulun tek kız öğrencisi olarak öğrenim

görür. Bu kız öğrenci, daha sonraki yıllarda

da erkeklerin arasında mücadelesini

sürdürerek Emniyet Genel Müdürlüğü'ne girecekti.

1951 yılında amacına ulaşan Feriha

Sanerk, "Türkiye'nin ilk kadın emniyet

müdürü" olarak polis teşkilatımıza yıllarca

hizmet verdi.

İLK ELEKTRONİK

HESAP MAKİNESİ

1960'lı yıllara kadar yurdumuzda elektronik

hesap makinesi kullanılmıyordu. Aynı yıl, Karayolları

Genel Müdürlüğü'ne yurt dışından

getirilen elektronik hesap makinesi, bu aracı

ilk kullanan kuruluş oldu. Üniversitelerimizde

ilk elektronik hesap makinesi ise 1964 yılında,

İstanbul Teknik Üniversitesi'nde

kuruldu.

İLK ELÇİ

Çelebi Mehmet, Gelibolu ve Eğriboz savaşları

sonunda, yani 1417'de yapılan bir anlaşmanın

eşini, bir elçi ile Venedik'e gönderdi.

Ancak, bu elçinin adı bilinmemektedir.

Türk tarihinde ilk elçinin de, Uygurlar zamanında

görev aldığı sanılmaktadır.

İlk sürekli elçiliğin ise III. Selim zamanında

kurdurulduğu bilinir. İlk sürekli elçimiz de,

1792 yılında Londra'ya atanan Yusuf Agâh

Efendi'dir. Bunu, Paris'e gönderilen Seyit Ali

Efendi ile Berlin'e gönderilen Aziz Efendi izledi.

II. Mahmut zamanında aksayan sürekli

elçi gönderme işi, daha sonra düzene sokuldu.

1834 yılından sonra da, "fevkalade büyükelçi,

büyükelçi, orta elçi" adlarıyla Berlin,

Londra, Petersburg, Tahran ve Viyana'da yeni

elçilikler kuruldu.

İLK ENGELLİ KOŞU

1928'de gerçekleştirildi. 110 metre üzerinden

yapılan engelli koşunun ilk Türkiye rekortmeni,

Galatasaray Kulübü'nden Şekip Engineri'

dir. Derecesi, 20.1 metre idi.

Yurdumuzda 400 metre engelli koşunun

başlangıcı ise, 1932 yılına rastlar. Bu dalda ilk

rekortmenimiz de, Fenerbahçe Kulübü'nden

Ziya Atlet'tir.

İLK ESKRİM FEDERASYONU

1923 yılında kurulan federasyonun ilk başkanlığına

da, bu görevi 1938 yılına kadar yapan

Fuat Balkan getirilmişti. Türk eskrimcilerinin

uluslararası ilk karşılaşması, 1924 Paris Olimpiyatları

ile başlar.

Eskrim sporu ise, yurdumuzda ilk kez 1911

yılında Beşiktaş Spor Kulübü'nce benimsenip

uygulandı. Kesici olmayan, köşeli özel kılıçlarla

bir vuruşma sporu olan ve özel elbiselerle

oynanan bu oyunun ilk öğretmeni de, Hüsnü

Bey'dir. Bu değerli öğretmen, 1901 yılında Fuat

Balkan, Ömer Lütfi ve Refik beyleri çalıştırarak,

ilk Türk eskrimcileri yetiştirdi. II.

Abdülhamit'in önünde İtalyanlarla yaptıkları

karşılaşmaları kazanan bu üç eskrimciden

sonra, padişah buyruğuyla eskrim sporu, askeri

okullarda zorunlu ders oldu.

İLK EVCİL HAYVAN VERGİSİ

Türkiye'de ilk kez evcil havyan vergisi adıyla

vergi koyan, Padişah II. Abdülhamit'ti.

"Hayvanat-ı Ehliyye Rüsumu" adıyla konulan

bu vergi, 1903 yılında uygulanmaya başlandı.

Ancak, birçok yerde ayaklanmalara yol

açtığından, bu acayip vergi türü, 1907 yılında

kaldırıldı.

313

http://groups.google.com/group/merakediyorum

F

İLK FES KULLANILIŞI

Tarihimizde ilk fes kullanılışı, Osmanlılar döneminde

II. Mahmut zamanındadır. O yıllarda,

Koca Hüsrev Paşa, Akdeniz'e bir sefer

yapmış, bu ülkelerde gördüğü fesi, çok beğenerek,

dönüşte de erlerine getirmişti. II. Mahmut,

bu fesi görünce çok beğendi. 1832'de bir

genelge yayınlayarak, orduda "fes" takılmasını

zorunlu kıldı. Hatta, ilk etapta Tunus'a

50 bin fes ısmarladı. Yüzyıllardır sarık ve kavuk

takan Osmanlılar, bu yeniliği çok tuttular.

Başlayan fes salgını, sonunda bir de Fes

Nazırlığı (Bakanlığı) kurulmasıyla sonuçlandı.

İlk Fes Nazırımız da Mustafa Efendi'dir.

Kıyafet Kanunu ile fes, 1925 yılında yasaklandı.

TÜRKİYE'DE İLK FESTİVAL

1931'de Beylerbeyi Sarayı'nda düzenlenen

Balkan Oyunları Festivali, ülkemizdeki ilk festival

oldu. İlk tiyatro festivali ise Devlet Tiyatroları

tarafından 1959 yılının Mayıs ayında

Antalya Aspendos'ta düzenlendi.

İLK FIKRA YAZARLIĞI

Gazetelerde, adına fıkra denilen, gündelik

konularla ilgili köşe yazıları, Türk edebiyatında

ilk kez Tanzimat'tan sonra başladı. Şinasi

ve Namık Kemal'in bu türdeki kısa yazıları,

ilk fıkracılık örnekleri sayılır.

İLK FOLKLOR ÇALIŞMALARI

1890 yılında başladı. Daha önceleri bazı yazarların,

farkına varmadan Türk folklorunun

derlenmesine yararlı çalışmaları bulunuyordu.

Ancak, Türk halk edebiyatını bir bilim konusu

olarak ele alan ve ilk belgeleri toplayan, Macar

bilgini Ignazs Kunos olmuştur (Türk Halk

Edebiyatı 1915).

En eski folklor çalışmaları olarak ise Kaşgarlı

Mahmut'un Divan-ı Lûgati't-Türk'ünü ve

Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sini sayabiliriz.

314

Ziya Gökalp, 1920'li yıllarda folkloru ulusal

açıdan ele alarak, kültür araştırmalarında,

kendi deyimi ile "Halkiyat", yani folklorun

önemli bir bilim dalı olduğu yolundaki görüşlerini

açıkladı. Bu sırada, Ankara'da halk kültürünün

incelenip derleneceği amaçlı bir

dernek kuruldu. 1927'de kurulan bu derneğin

adı, Türk Halk Bilgisi Derneği idi. Bu dernek,

ülkemizde kurulan ilk folklor derneğidir.

İLK FOTOĞRAFÇILIK DERSİ

Türkiye'de ilk fotoğrafçılık dersi, 1937'de Gazi

Ortaöğretmen Okulu ve Eğitim Enstitüsü'nde

açılan resim bölümlerinde verildi. Fotoğrafçılık

dersi, daha sonraları 1945'te Ankara

Polis Enstitüsü'nde de ders programlarına

alındı. 1947 yılında da, bugün Marmara

Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi olarak

bilinen, eski adıyla Tatbiki Güzel Sanatlar

Akademisi'nde, Grafik Sanatlar Bölümü'nde

fotoğrafçılık dersi konuldu.

Yurdumuzda ilk fotoğraf dergisi, 1945'te

Ankara'da çıkarıldı. Safter Sürel ve Şinasi Barutçu'nun

çıkardıkları bu dergi, Profesyonel

ve Amatör Foto Dergisi adıyla yayınlandı. İlk

fotoğrafçılık kitabı da, Fransızca'dan dilimize

çevrilmiştir.

Fotoğrafçılık konusundaki ilk yerli kitap,

"Risale-i Fotoğrafya"dır (Küçük Fotoğrafçılık

Kitabı). Kitabın yazarı ise Yüzbaşı Hüsnü

Efendi'dir. Yurdumuzda ilk kez bir fotoğraf

sergisi, 1942'de Gazi Öğretmen Okulu'nda

açılmıştır. Bu konudaki ilk yarışma ise, Ankara

Halkevi yetkilileri tarafından 1933 yılında

düzenlenmişti.

Türkiye'de, foto ofset tekniğini çağdaş anlamda

ilk uygulayan basım evi Apa Ofset'tir. Bu

basımevi, 1942 yılında İstanbul'da resim, dekorasyon

ve klişecilik alanlarında çalışmış

olan Mazhar Apa tarafından kurulmuştu.

Yurdumuzda ilk fotoğrafhane ise M. Naya

adlı bir Fransızın 1845'te İstanbul'da açtığı

fotoğrafhanedir.

TÜRKİYE'DE İLK FUTBOL

İngilizlerin getirdiği bu oyun, Türkiye'de ilk

http://groups.google.com/group/merakediyorum

kez İzmir'in Bornova'sında oynandı. 1890 yılında

yapılan ilk futbol karşılaşmasının oyuncularının

hepsi de, Bornova'da alım-satım

işleriyle uğraşan İngilizlerdi.

Türkiye'de ilk futbol liginin kurulması,

1904 yılına rastlar. İstanbul'da düzenlenen bu

ligin kurucusu da James Lafonten'dir. İlk lige

katılan takımlar Elpis, İmojen, Kadıköy ve

Moda'dır. 10 yıl süreyle en çok kazanan takıma

verilmek üzere İngiltere'den getirilen bir

şilt, karşılaşmaların özelliği idi. İlk futbol ligini

kazanan takım da İmojen'dir.

Yurdumuzda ilk futbol kulübünü.de, 1902

yılında yine James Lafonten kurdu. Kadıköy

Kulübü adıyla çalışmalarına başlayan bu kulübün

ardından, yine İngilizler Moda, Rumlar

da Elpis kulüplerini açtılar.

Türkiye'nin yabancı uyruklu ilk ünlü futbolcuları

Lafonten, Komber Çeksin, Ceymis

Vital, azınlıklardan da Tahtaperde Aleko ve

Semiramis Efendi idi.

Yurdumuzda ilk milli futbol karşılaşması,

İstanbul'da 26 Ekim 1923 günü gerçekleşti.

Taksim Alanı'nda Romanya ile yaptığımız

bu maç, 2-2 berabere bitmişti. İlk futbol federasyonunun

kuruluşu da yine bu yılda olmuştu.

"Türkiye İdman Cemiyetleri ittifakı"

adıyla kurulan bu federasyonun başkanlığına

da Fuat Hüsnü Kayacan seçilmişti.

Türkiye'de ilk futbol takımı ise Galatasaray'dır.

1905 yılında Galatasaray Lisesi beşinci

sınıf öğrencilerinden kurulan bu futbol takımını

kuran ise, Ali. Sami Yen'dir. Bu takımı

iki yıl sonra Kadıköylü gençlerin kurduğu Fenerbahçe,

Vefa Lisesi öğrencilerinin Vefa Kulübü

izledi.

FUTBOLDA ULUSLARARASI İLK

HAKEM

16 Ekim 1924'te Moskova'da, 15 Mayıs

1925'te Ankara'da vapılan Türkiye-Rusya futÇok

eski çağlardan beri Türkler, alışverişlerini belirli günler de açılan "panayırlarda yaparlardı, Ancak bunlar, biter fuar

niteliğinden çok uzaktılar. 1927 yılında, tarihimizde ilk kez İzmir'de bir fuar kuruldu. İzmir Enternasyonal Fuarı adıyla

her yıl 20 Ağustos-20 Eylül arası hizmet veren bu fuar, günümüzde de etkinliğini sürdürüyor.

ILK FUAR

Türkler, çok eski çağlardan beri alışverişlerini

belirli günlerde açılan panayır denilen pazarlardan

yaparlardı. Günümüzdeki anlamıyla

panayırlar, fuar olmaktan çok uzaktılar. Panayırların

ulusal sayılabilecek nitelikteki ilki,

1927 yılında İzmir'de kuruldu. İzmir Valisi

Kâzım Dirik'in çabasıyla kurulan bu panayır,

1933'te Kültürpark'ın yanına alındı. Daha

sonra burası düzenlendi ve 1947 yılında da

"İzmir Enternasyonal Fuarı" adım alarak

uluslararası fuar niteliğini kazandı.. Her yıl

20 Ağustos-20 Eylül günleri arasında açılan bu

fuar, ilk fuarımız olmuştur.

315

http://groups.google.com/group/merakediyorum

bol karşılaşmalarını yöneten Altınordulu

Hamdi Emin Çap'tır. Hakemlik konusunda

İngiltere'de eğitim görmüş olan Hamdi Emin

Çap, yurdumuzda da futbol dalında hakemliği

gerçek biçimde kurmuştur. 1928'de Futbol

Federasyonu Başkanı olan Çap, 1932 yılında

da Türkiye'de ilk özel hakem yetiştirme

kursunu açtı. 1936 Berlin Olimpiyatları dönüşünde

İngiltere'den Buts adlı bir hakemlik uzmanını

getirip, Türkiye'de ilk resmi hakem

kursunu açtıran da yine odur.

Yurdumuzda FIFA kurallarına uygun olarak

uluslararası futbol karşılaşmalarını yöneten

ve FIFA kokartı takan ilk Türk futbol

hakemi de Sulhi Garan'dır.

G

Çapanzade Agâh Efendi, Tercüman-ı Ahval'i kurdu.

İLK TÜRK GAZETECİSİ

Çapanzade Agâh Efendi'dir. İlk özel gazete

olan "Tercüman-ı Ahval"i de o yayınladı. 21

Ekim 1860 günü çıkan bu gazetenin en önemli

yazarı da Şinasi idi. İki yıl sonra Şinasi, gazeteden

ayrıldı, ancak Agâh Efendi, tam 6 yıl

sürekli olarak gazetesini çıkarmayı başardı.

Türkiye'de, gazetecilik eğitim ve öğrenimi

ise yenidir. Bu konuda ilk çabayı gösteren

Sedat Simavi, İstanbul Gazeteciler Derneği

Tercüman-ı Ahval'in en önemli yazarı, Şinasi idi.

Başkanı olduğu sırada, üniversiteye bağlı bir

gazetecilik enstitüsü kurulması için Üniversite

Senatosu'na başvurdu.

1946 yılında senato, çalışmalarını sürdürürken,

Fehmi Yahya Tuna, Milli Eğitim Bakanlığı'nın

izniyle 1948'de ilk "gazetecilik

okul"nu açtı. Bu okul, lise düzeyindeydi.

1950 yılında ise İstanbul Üniversitesi Senatosu,

üniversiteye bağlı bir gazetecilik enstitüsü

açılmasını kararlaştırdı. Böylelikle, ilk resmi

Gazetecilik Okulu, 1950 Ekim ayında öğrenime

başladı.

316

http://groups.google.com/group/merakediyorum

İLK GAZETE

Yurdumuzda ilk kez bir gazete, 1824 yılında

yayınlandı. "Zimirini", yani ''İzmirli" adıyla

çıkan bu gazetenin yöneticisi, Şarl Trikon'

du. Günlük olarak yayınlanan gazete, bir süre

sonra iki sahip değiştirdi. Daha sonra "Lö

Sipaktatör" (Doğu Gözcüsü ya da Seyircisi)

adını alan gazete, sonunda Aleksandr Bılac adlı

bir Fransıza devredildi. Fransız Konsolosluğü'nun

çeşitli baskıları sonucu 1827'de

kapanan gazete, bu kez yine Aleksandr Bılac

tarafından 1828 yılı başında "Kuriye de

Zimirin" (İzmir Postası) adıyla haftalık olarak

yayınını sürdürdü.

Türkiye'de ilk gecekondular, 1945 yılında görüldü. II. Dünya Savaşı'ndan sonra başgösteren işsizlik, İstanbul, Ankara

ve İzmir gibi büyük kentlere iç göç akınını başlattı.

İLK GECEKONDU

Belediyelerden izinsiz veya birkaç gecede kurulup

çatılıveren evcikler olan gecekondular,

Türkiye'de ilk kez 1945 yılında görüldü. II.

Dünya Savaşı'ndan sonra başgösteren işsizlik,

İzmir, Ankara ve İstanbul gibi büyük illere iç

göç akını başlattı. Buralarda ev bulup oturma

güçlüğü, "gecekondu"nun doğmasına yol

açtı.

İLK GAZOZ

Gazoz ve madensuyu, ilk kez 1890 yıllarında

yurdumuza, dışarıdan getirtilip tanıtıldı. Gazoza

halkın büyük ilgi gösterdiğini fark eden

Niğdeli açıkgöz bir Rum işadamı olan Aleksandr

Mısırlıoğlu, Fransa'ya giderek gazoz

yapma haklarını satın aldı. İlk gazoz yapımevi

de Karaköy'de, Aleksandr Mısırlıoğu ve 3

ortak tarafından satışa sunuldu.

İLK GİZLİ DİRENME ÖRGÜTÜ

1919 yılında kurulan "Karakol Cemiyeti",

yurdumuzda ilk gizli direnme örgütü olarak

kabul edilir. Örgütün Başkam Kara Vasıf Bey,

üyeler ise Kemalettin Sami Paşa, Adnan Adıvar,

Hüsamettin Ertürk, Ahmet Şükrü Bey,

İhsan Bey idi. Başkan Vasıf Bey, Sivas Kongresi'ne

katıldı.

Topluluğun tutumunu, Mustafa Kemal

317

http://groups.google.com/group/merakediyorum

hoş karşılamadı. Bir süre sonra kapatılan örgütün

bütün üyeleri, yeni kurulan Müdafaa-i

Milliye Örgütü'ne geçtiler.

İLK GOLF KULÜBÜ

Türkiye'de ilk golf kulübü, 1914 yılında İstanbul'da

kuruldu. İstanbul Golf Kulübü adıyla

kurulan bu kulüp, günümüzde Tenis Federasyonu'na

bağlıdır. Yurdumuzda ilk golf alam

da yine bu kulüp tarafından 1914-1918 yılları

arasında Mecidiyeköy'de yapılmıştı. Bugün bu

golf alanı, Büyükdere sırtlarındadır.

İLK GREVLER

Şubat 1872'de telgraf, Nisan 1872'de Ömerli-

Yarımburgaz demiryolu ile İzmir demiryolu,

Ocak 1873 ve Haziran 1875'te tersane, Ekim

1875'te de iskele işçilerinin başlattıkları grevler,

Türkiye'de görülen ilk örneklerdir. İşi bırakma

biçiminde ortaya çıkan bu grevlerin,

siyasal hiçbir niteliği yoktu.

İLK GÜMRÜK OKULU

1891 yılında, gümrük memuru yetiştirmek için

"Gümrük Darüttalimi" adıyla öğrenime

başladı. Bu okulun amacı, kapitülasyonlar

nedeniyle konulan gümrük vergilerinin istenilen

biçimde uygulanmasını sağlayacak memurlar

yetiştirmekti.

İstenilen verim alınamadığından gümrük memurlarının

bilgilerini çoğaltmak için 1909

yılında "Rüsümat Memurları Mektebi" adıyla

yeni bir okul açıldı. I. Dünya Savaşı sırasında

bu okul da kapatılarak, 1912'de Gümrük Tatbikat

Mektebi adıyla yeni bir okul kuruldu.

GÜREŞTE İLK DÜNYA ŞAMPİYONU

Güreş dalında ilk "dünya şampiyonu" olan

güreşçimiz, Kara Ahmet'tir. 1897 yılında Avrupa'ya

giden Kara Ahmet, yaptığı bütün karşılaşmaları

kazandı. Fransa'da 1899'da dünya

şampiyonası düzenlenmişti. Kara Ahmet'in

"grekoromen" dalında katıldığı karşılaşma-

Gravür sanatı, ilk kez ressam Aliye Berger tarafından yurdumuzda

gerçekleştirildi. Yıllarca bu konu üzerine emek veren

Berger, 9 Ağustos 1974'te öldü.

İLK GRAVÜR SANATÇISI

Kazıma ve oyma sanatı olan gravür, ülkemizde

ilk kez grafik sanatçısı Aliye Berger tarafından

yapıldı. 1906 yılında İstanbul'da doğan

Berger, sanatını İngiltere'de geliştirdi ve yurda

dönüşünde ürünlerini sergiledi. Daha sonra

yabancı ülkelerde de çeşitli sergiler açan

sanatçı, tarihçi, diplomat ve hattat olan Şakir

Paşa'nın kızıdır.

318

http://groups.google.com/group/merakediyorum

lar, onu, dünyanın en önemli güreşçilerini tuşla

yenerek dünya güreş şampiyonluğunu elde

etmesiyle son buldu. Ancak, Kara Ahmet'in

sonu iyi gelmedi. Eyüp'te bir kahvede, anide

kalbinden rahatsızlanan şampiyon, öldüğünde

32 yaşındaydı.

İLK GÜLLE ATMA OYUNU

1903 yılında kurulan Beşiktaş Jimnastik Kulübü'nde

yapıldı. Bu oyunun öncüleri, Ahmet

Fetgeri ile Gülleci Sami'dir.

İLK GÜREŞ FEDERASYONU

1923 yılında kuruldu. İlk başkanı da Ahmet

Fetgeri Aşeni oldu. Minder güreşinde güreşçilerimiz

ilk kez 1924 yılında Paris Olimpiyat

Oyunları'na katıldılar. Ancak, yurt dışında ilk

başarılı dereceyi, 1928 yılında Amsterdam

Oyunları'nda 79 kiloda Tayyar Yalaz'ın dördüncülüğüyle

aldık.

İLK GÜVENOYU

14 Şubat 1909 tarihinde, Kâmil Paşa Kabinesi'nin

düşürülmesi sırasında kullanıldı. Kâmil

Paşa'nın yerine sadrazamlığa Hüseyin Hilmi

Paşa getirildi. Türk siyasal tarihinde ilk kez

uygulanan güvenoylamasının sonuçlan, çok

önemli olayların doğmasına yol açtı. Kâmil

Paşa'nın düşürülmesi. Meclis'te çok az üyesi

bulunan muhalif Ahrar Fırkası'yla İttihat ve

Terakki Fırkası'na karşı olanlar için büyük yenilgi

olmuştu.

İLK GÜZELLİK YARIŞMASI

Türkiye'de ilk güzellik yarışması, 1929 yılında

Cumhuriyet gazetesi tarafından düzenlendi

ve Feriha Tevfik (Dağ), ilk güzellik

kraliçemiz oldu. Cumhuriyet'in ilanından 6 yıl

sonra, Türk kadınının henüz çarşafı yeni attığı

bir sırada yapılan bu yarışma, büyük anlam

taşıyordu. 2 Eylül 1929 günü Cumhuriyet

gazetesi binasında yapılan seçimde, Feriha

Tevfik, "Türkiye Güzeli" olurken, Semine

Hanım ikinci, Matmazel Araksi de üçüncü güzel

ilan edildi.

Bu yarışmada yaşanan ilginç olaylar

şöyleydi:

"Kraliçe seçilen Feriha Tevfik, henüz 13

yaşındaydı ama, iri yapılı olduğu için, yaşından

büyük gösteriyordu. Jüri, ilk önce Türkiye

Güzeli olarak iki numaralı yarışmacı

Hicran Hanım'ı seçti, ancak onun evli olduğu

anlaşılınca, yarışma dışı bırakıldı."

1933 yılında yapılan Dünya Güzellik Yarışması'nda

ise, ilk "dünya güzelimiz"i çıkardık.

Türkiye Güzeli olarak Belçika'nın Spa

kentinde yapılan Uluslararası Güzellik Yarışması'na

katılan Keriman Halis, Dünya Güzeli

seçildi. İtalya'nın Napoli kentinde 1952 yılında

gerçekleştirilen Avrupa Güzellik Yarışması'nda

da ilk kez bir Türk kızı, Günseli Başar,

o yılın Avrupa Güzeli oldu.

Yurdumuzda ilk kez, güzel sanatlar akademisi kurulması, 1882

yılında gerçekleştirildi. Osman Hamdi Bey'in çabalarıyla, bugünkü

Mimar Sinan Üniversitesi yerinde kurulan "Sanayi-i

Nefise Mektebi", yetenek isteyen uygulamalı sanatlar ve mimarlık

dalında öğrenci yetiştirmeye başladı.

İLK GÜZEL SANATLAR

AKADEMİSİ

1882 yılında, bugünkü Mimar Sinan Üniversitesi'nin

başlangıcı olan "Sanayi-i Nefise

Mektebi" adıyla ve Osman Hamdi Bey'in çabalarıyla

kuruldu. Okulun ilk müdürü de, yine

2 Kasım 1882 günü göreve atanan Osman

Hamdi Bey'dir. Bu okul, 30 Nisan 1969 günü

yürürlüğe giren yasayla, bilimsel bağımsızlığı

olan Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı yüksek

dereceli öğretim, araştırma ve inceleme kurumu

olarak tanımlandı. "Devlet Güzel Sanatlar

Akademisi" adını aldı. Bugün, 1980

sonrası çıkarılan Yüksek Öğretim Kurumu

Yasası ile "Mimar Sinan Üniversitesi" adını

alan okulda, mimarlık, uygulamalı sanatlar,

(iç mimarlık, seramik, grafik sanatlar, tekstil

gibi)' resim ve heykelcilik konulannda öğrenim

yapılmaktadır.

http://groups.google.com/group/merakediyorum

H

İLK HABER AJANSLARI

Türkiye'de ilk haber ajansçılığı denemesi,

1911 yılında başladı. Yabancıların "Osmanlı

Telgraf Ajansı" adıyla kurdukları ilk ajans,

Türk basınına hiçbir yarar sağlamadı. Birinci

Dünya Savaşı'ndan sonra kurulan "Milli

Ajans"m da, ulusal hiçbir yeterliliği yoktu. İlk

Türk haber ajansı, "Anadolu Ajansı"dır. 6

Nisan 1920'de Atatürk'ün buyruğuyla kurulup

çalışmalarına başlamıştır. Kısa adı AA

olan Anadolu Ajansı, Kurtuluş Savaşı boyunca

Türk kamuoyunu dış tahriklere karşı uyanık

tutmak ve milli kurtuluşu sağlayacak karar

ve hareketleri halka zamanında bildirmek gibi

önemli görevleri başarı ile yerine getirdi.

1925 yılında ajans, devletin hissedarı olduğu

gibi "anonim şirket" haline getirildi. Yabancı

ülkelerin milli ajanslarıyla olan işbirliğini

son zamanlarda oldukça artıran AA, Avrupa

Haber Ajansları Birliği, Asya Haber Ajansları

Birliği ve Uluslararası İslam Haber Ajansı'nın

üyesi bulunmaktadır. Bu arada, ajans

tarafından Gölbaşı TRT İstasyonu'ndan Avrupa,

Kuzey Afrika, Ortadoğu ve Güneydoğu

Asya ülkelerine İngilizce ve Fransızca

dillerinde haber yayını yapılmaktadır. İç ve dış

basın ile TRT ve ilgili makamlara haber ileten

ajans, bunun dışında, yabancı ülkelerin

haber ajanslarına da "News Letter From

Turkey" adlı sürekli İngilizce bültenini göndermektedir.

Ajansın yurt içi ve yurt dışı bürolarında,

bine yakın sözleşmeli ve gönüllü

çalışanı bulunuyor.

Ülkemizin ilk özel haber ajansı ise, 1950

yılında gazeteci Kadri Kayabal'ın kurduğu

Türk Haberler Ajansı (THA)'dır. Merkezi İstanbul'da

bulunan ajansın, yurt içi ve yurt dışında

birçok bürosu vardır. Ajans, bazı İstanbul

gazetelerinin katıldığı bir anonim şirket

olarak çalışmaktadır.

İLK HABERLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ

Türk tarihinde haberleşme özgürlüğü, Osmanlı

devletinde bir düzene sokulmuş değildi. 1876

ve 1908 anayasaları, birtakım hak ve özgür-

320

lükler getirmekle birlikte, haber özgürlüğünün

adı geçmiyordu. Bu kavram ilk kez, 1924 Anayasası'nda

belirtilerek bir düzene kondu.

İLK HAFTALIK MİZAH DERGİSİ

3 Eylül 1908'de yayınlanmaya başlanan "Kalem"

dir. Türkçe ve Fransızca basılan dergi,

191 l'de kapandı. Sorumlu Müdürü ve Başyazarı,

Salâh Cimcoz'du. Cem'in karikatürleri,

İzzet Melih'in fıkraları bu dergide yayınlandı.

O yılların en önemli mizah dergisiydi. Tamamı,

Ankara Milli Kütüphane'dedir.

İLK HAHAMBAŞI

Rebi Moşe Kapsali'dir. İstanbul, Bizanslılarının

elinde iken, bu görevdeydi. Fetihten sonra

da Osmanlı devleti sınırları içinde bulunan

Musevi yurttaşların bağlı olduğu dinsel örgütün

liderliğini sürdürdü. Hahambaşılar, padişahın

özel belgesiyle göreve atanırlardı.

İLK HALİFE

Türk tarihinde ilk halife, Yavuz Sultan Selim'

dir. Osmanlılar, Mısır'ı aldıktan sonra, "Kutsal

Emanetler"le birlikte, halifelik de Osmanlılara

geçti. Mütevekkilullah'ın yerine Yavuz

Sultan Selim, 1517'de halife oldu. 1924 yılına

kadar bütün Osmanlı padişahları "halife"

unvanını da taşıyarak, hilafeti ellerinde tuttular.

Kurtuluş Savaşı sona erince TBMM, 1 Kasım

1922'de saltanatla hilafetin birbirinden

ayrılmasını kararlaştırdı. 18 Kasım 1922'de

Abdülmecit, halife ilan edildi. 3 Mart 1924'te

çıkarılan "Hilafetin İlgasına ve Hanedan-ı Osmani'nin

Türkiye Cumhuriyeti Memaliki

Haricine Çıkarılmasına Dair Yasa" ile hilafet

ve halifelik tarihe karıştı. Son halife Abdülmecit,

Osmanlı Hanedanı'na mensup 29.

halife idi.

İLK

HALK EĞİTİMİ

Türk tarihinde halk eğitimi kavramı, ilk kez

http://groups.google.com/group/merakediyorum

1839'da Tanzimat döneminde ortaya atıldı.

Ancak, bu yöndeki çalışmalar yeterli olmadı.

Cumhuriyet'in ilanından sonra başlatılan

okuma-yazma seferberliği ile yetişkinlerin

okul dışı eğitimleri konusunda düzenli ve yararlı

çalışmalar gerçekleştirildi.

29 Ağustos 1960 günü ise, ilk kez Halk

Eğitimi Genel Müdürlüğü kuruldu.

TÜRK TARİHİNDE İLK

HALTER SPORU

Türklerde çok eskiden beri ağırlık kaldırma

denemeleri yapılır, Osmanlı Ordusu'nda gürz,

ağır kalkan gibi savaş araçlarıyla çalışmak,

günlük dersler arasındaydı. Ancak, günümüzdeki

anlamıyla gerçek halter sporu, Türkiye'

ye ilk kez Galatasaray Lisesi Beden Eğitimi

Öğretmeni Faik Üstünidman'ın kişisel çabalarıyla

girdi.

İLK HARF DEVRİMİ UYGULAMASI

1 Kasım 1928'de TBMM, Yeni Türk Harfleri

Yasası'nı onayladı. Bu yasa ile, Türkiye'de ilk

Harf Devrimi uygulaması başlatıldı. Atatürk,

Harf Devrimi'ni İstanbul Sarayburnu'nda 9

Ağustos 1928 günü yaptığı bir konuşma ile kamuoyuna

duyurdu. Bu konuşma, o günlerde

halkın büyük ilgisiyle karşılanmıştı. Çıkarılan

bu yasadan sonra da, Latin harfleriyle ilk'

Türk alfabesi yayınlandı. Atatürk, bu alfabe

ile ilk dersi vererek, "Başöğretmen"' unvanını

aldı.

İLK HARP OKULU

II. Mahmut, 1 Temmuz 1835 günü açtı. Türk

Ordusu'na subay yetiştirmek amacıyla Hassa

Ordusu Müşiri (Mareşali) Ahmet Fevzi Paşa'

nın Selimiye'deki Hassa Ordusu'nda bulunan

erlerin genç ve yeteneklilerinden kurduğu

"sıbyan bölükleri", Harp Okulu'nun temeli

olmuştu. 1834 yılında İstanbul'daki Maçka

Kışlası onarılarak, sibyan bölükleri buraya taşındılar.

Bundan bir yıl sonra da Padişah II.

Mahmut, resmi açılışı yaptı. Okulun adı,

"Mekteb-i Hassa" ya da "Ekol Militer" ya-

Burhan Felek'in, yaşamı boyunca uğraş verdiği alanlardan biri

de, gazetecilik... Şeyhülmuharririn unvanına sahip olan Felek,

Donanma Dergisi'nde başladığı mesleği, uzun yıllar çeşitli

gazetelerde yazarak sürdürdü. Türk Basın Birliği'nin de

kurucusu olan Burhan Felek, 4 Kasım 1982'de hayata veda etti.

İLK HAKEM

Türkiye'de ilk hakemlik, atletizm dalında başladı.

Spor hakemliğinin kurucusu da, "ilk Atletizm

Federasyonu Başkanı" olan Burhan

Felek'tir.

321

http://groups.google.com/group/merakediyorum

ni Harp Okulu idi. Öğrencilere ise "Harbiyeli"

denilmeye başlandı.

TARİHİMİZDE İLK HARİTA

İlk Türk haritası, Kaşgarlı Mahmut'un 1072

yılında yazdığı "Divan-ı Lûgati't-Türk"ün

metnindedir,Kaşgarlı Mahmut'un yaptığı bu

harita, Türk boylarının oturduğu yerlerle çevresindeki

yabancı yer ve toplulukları gösterir.

Haritanın ortasında, Karahanlıların ilk başkenti

olan "Balasagun" vardır.

TÜRK TARİHİNDE İLK HAVACILIK

Türkiye'de havacılık konusunda ilk gerçek

adım, 1911 yılında atıldı. Harbiye Nazın Mahmut

Şevket Paşa da havacılığın gelişmesi yolunda

ilk girişimde bulunan kişidir. Balon ve

uçak alımı, bunların barınabileceği alanların

yapımı, Hava Kurumu'nun kurulması gibi ilk

havacılık örgütlerini, o oluşturmuştur.

Tarihimizde ilk hava okulu da, 3 Temmuz

1912'de İstanbul Safraköy'de, "Yeşilköy Hava

Mektebi" adıyla öğretime başladı. Okulun

ilk müdürü, İstihkâm Binbaşı Veli Bey'dir.

İLK HAVA YOLLARI ÖRGÜTÜ

20 Mayıs 1933 Yasası ile Milli Savunma Bakanlığı'na

bağlı olarak "Havayolları Devlet İşletme

İdaresi" adıyla kuruldu. Ankara-Eskişehir

arasında uçak seferleri düzenlendi. Kuruluş,

1938 yılında çıkarılan bir yasa ile Ulaştırma

Bakanlığı'na bağlandı ve adı da "Devlet Hava

Yolları" olarak değiştirildi. Günümüzde bu

kuruluş, Türk Hava Yolları Anonim Ortaklığı

(THY) adıyla yurt içi ve dışı seferler düzenlemektedir.

İLK HAVA KURBANLARI

Tayyareci Fethi Bey'le, yardımcısı Sadık Bey,

Atatürk, manevi kızı Sabiha Gökçen'in, Türk kadınlarına

örnek olarak yetişmesini istemişti. Gökçen, göklere kanat açan

Ok Türk kadım olarak Atatürk'ün elini öpüyor.

İLK KADIN HAVACI

Atatürk'ün manevi kızı Sabiha Gökçen'dir.

Atatürk, Bursa'ya yaptığı bir gezi sırasında,

henüz 12 yaşında olan Sabiha adlı küçük bir

kızla tanıştı. Onu manevi evlat edinerek Ankara'ya

götürdü. Gökçen, Çankaya İlkokulu

ve İstanbul Üsküdar Kız Koleji'nde öğrenimini

tamamladıktan sonra, 1935'te Türkkuşu Sivil

Havacılık Okulu'na girdi. Sovyet Rusya'ya

giderek, yüksek planörcülük eğitimi gördü.

1936 yılında Eskişehir'deki Hava Okulu'nda

yaptığı "özel öğrenim"den sonra, askeri pilot

oldu. Ege ve Trakya'da yapılan manevralara

katıldı. Dersim Ayaklanması'nın bastırılmasında

yararlılıklar gösterdi. Balkan ülkelerinin

konuğu olarak 1938'de uçağıyla bir

"Balkan turu" yaptı. Türkkuşu'nda başöğretmen

oldu. Ülkemizin "ilk askeri kadın pilotu"

olan Sabiha Gökçen, Atatürk'ün kendisine

"Gökçen" soyadını verişini şöyle anlatıyor:

"Atatürk, bana 1934 yılında Gökçen soyadını

vermişti. Türk kadınının her alanda başarılı

olabileceğine inanan o büyük adam, beni

de örnek olarak yetiştirmek istiyordu. Herkes,

Gökçen soyadını pilot olduktan sonra aldığımı

sanır. Oysa, o zaman havacı olmak, aklımda

bile yoktu. Havacılığa ise, 1935 yılında

başladım. Bu da, Atatürk'ün ne kadar ileri görüşlü

olduğunu gösterir."

322

http://groups.google.com/group/merakediyorum

tarihimize ilk hava kurbanları olarak geçmişlerdir.

Denizcilik Okulu'nu bitiren Fethi Bey,

havacılık konusunda çalışmalar yapmak için

1911'de İngiltere'deki Bristol Uçak Fabrikası'na

gitti. Daha sonra Türkiye'ye dönen Fethi

Bey, kendi kullandığı özel uçağı ile,

İstanbul'dan Kahire'ye gitmek istedi. Yanında

da Sadık Bey bulunuyordu. Kahire'ye ulaşmalarına

pek az kala, Taberiye ilçesinin

Şiliriye bucağı dolaylarında, bilinmeyen bir

nedenle düşerek parçalandılar.

İLK HAVAGAZI ŞİRKETİ

1891 yılında işletmeye açıldı. Charles Georgide

adlı bir Fransız mühendisi, havagazı işletmesini

kurduktan sonra 50 yıl da işletme

hakkını hükümetten aldı. Georgide, bu hakkı

Kadıköy Gaz Şirketi ile birlikte kullandı.

Yedikule Gazhanesi de 1926 yılında yine bu

şirket tarafından satın alındı.

İLK HEYKEL

Türk tarihinde ilk heykel, 1914'te başlanıp

1918'de bitirilen Osman Gazi'nin büstüdür.

Bu heykel, Hafik-Zara (Sivas) yolu üzerinde,,

10 metrelik bir sütun üzerine dikilmişti. Heykelin

açılışı, Sivas Valisi'nin, müftüyü de törene

katılmaya zorlamasıyla mümkün olmuştu.

Bağnaz çevreler, bu törene katılanlara,

"taş dikenler" adını vermişlerdi. Bir başka Sivas

valisi de, 1937'de bu heykeli yıktırdı.

İLK TÜRK HEYKELTIRAŞI

Çağdaş Türk heykeltıraşlığının ilk sanatçısı İhsan

Aksoy'dur. Sanayii Nefise Mektebi'ni bitiren

Aksoy devlet yarışmasını kazanarak

1890'da Fransa'ya gitti. Sanatını Deloi, Thomas

ve Soldi'nin atölyelerinde geliştirdi. Paris'te

bir sergi açtı. 1895'te Türkiye'ye geldi.

HAVACILARIMIZ AMERİKA 'DA

Sabiha Gökçen, erkek meslektaşları ile birlikte, "Dünya Havacılar

Kongresi"ne katılmak üzere gittiği Amerika'da.... Binbaşı

Cevat Akma, Latif Akütüm, Necdet Alıcıgir, Sabiha

Gökçen, Ethem Türker, Remi Morkol, Enver Gencer ve Tevfik

Tüzün, Washington Havaalanında görülüyorlar.

323

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Osman Hamdi Bey, Kerime Salahur, Nimet

Hanım büstleri, kişiliğini gösteren ünlü yapıtlardır.

İstanbul Kadıköy'de, Süreyya Sineması'nın

girişindeki alçak kabartmalar onun

ürünüdür.

İLK HEMŞİRELİK

Ülkemizde ilk hemşirelik, Kızılay'ın 1911 yılında

açtığı kurslarla başladı. Bu kurslarda yetişenler,

Balkan ve Birinci Dünya savaşlarında

görev aldılar. Çağdaş anlamda ilk hemşirelerimiz

ise, yine Kızılay'ın İstanbul'daki Hemşirelik

Okulu'nu bitirenlerdir.

DÜNYADA İLK KEZ TÜRK

DOKTORU TARAFINDAN

BULUNAN HASTALIK

Türk doktoru Hulusi Behçet (İst. 1889-1948),

25 yıllık çalışması sonucu, dünyada ilki kez bir

deri hastalığı olan ve 1947 Cenevre Tıp Kongresi'nde

kendi adını alan "Behçet Hastalığı"

nı buldu. Hastalık, o tarihten itibaren tüm

dünyada bu adla anılmaya başlandı.

TÜRKİYE'DE İLK HUKUK ÖĞRENİMİ

1874 yılında Galatasaray Sultanisi'nde ayrı bir

bölüm olarak açılan "Hukuk Mektebi" ile

başlar. Bu okul, bugünkü Hukuk Fakültesi'-

nin çekirdeğidir. "Hukuk Mektebi"nin ilk

müdürü de, Emin Bey'di. Okulun öğretim

üyeleri ise şunlardı:

"Cevdet Paşa (Medeni Usul Hukuku),

Münif Paşa (Hukuk Başlangıcı), Hasan Fehmi

Efendi (Ticaret Hukuku), Kostaki Efendi

(Ceza Usul Hukuku), Sait Bey (Roma Hukuku),

İsmail Bey (Ceza Hukuku), Recai Efendi

(Fransızca).

Bu okul, 1900 yılında o zaman üniversite

anlamına gelen Darülfünun'un hukuk dalı niteliğini

kazandı ve ilk kez fakülte oldu.

İLK HİKÂYE YAZARLIĞI

Türkiye'de ilk hikâye yazarlığı, Ahmet Mithat,

Emin Nihat ve Sami Paşazade ile başlar.

İlk hikâye örnekleri Ahmet Mithat'ın, 1870'

te "Kıssadan Hisse, 1871'de "Müsameratname"

(Gece Toplatılan), Sami Paşazade'-

nin 1892'de "Küçük Şeyler" adlı ürünleridir.

II

TÜRKİYE'DE İLK ISLAHEVİ

Suçlu çocukları eğitip topluma yararlı kişiler

olmalarını sağlamak amacıyla ülkemizde ilk

ıslahevi, 1937'de Edirne'de açıldı. 1938'de Kızılcahamam'a,

1940'ta da Ankara'ya taşınan

ıslahevi, bu yönde atılan ilk adım oldu.

İLK İKTİSAT KONGRESİ

17 Şubat 1923'te İzmir'de toplandı. Bu ilk İktisat

Kongresi, siyasal bağımsızlığına kavuşan

Türkiye'in ekonomik bağımsızlığını da gerçekleştirmek

amacıyla düzenlenmişti. 4 Mart 1923

gününe kadar çalışmalarını sürdüren kongreye,

esnaf, zanaatkar, işçi, tüccar, çiftçi, sanayici,

banka ve yüksek okulların temsilcileri

324

katılmıştı. 16 günlük çalışmalar sonunda bir

"ekonomik ant" düzenlenerek kamuoyuna

sunulmuştu.

İLK İFTİHAR MADALYASI

Tarihimizde bu tür bir madalyayı, II. Abdülhamit

verdi. 1886 ve 1887 yıllarında çıkarılan

bu madalyalar, padişaha bağlı olanlara, salgın

hastalıklarda, yangınlarda yardımı görülenlere,

tarım ve sanat alanlarında başarı

gösterenlere, devlete büyük emeği geçenlere

verilirdi. Altın ve gümüş olarak iki çeşitti. Madalya,

sahibi öldüğünde hükümete geri verilirdi.

İLK İKTİSAT FAKÜLTESİ

Türkiye'de ilk iktisat fakültesi, 14 Aralık

http://groups.google.com/group/merakediyorum

1936'da kuruldu. 4 Mart 1937'de deneme öğrenimine

başlayan okul, 1939-40 öğretim yılı

sonunda 29 mezun verdi. Bugünkü İstanbul

Üniversitesi İktisat Fakültesi'nin çekirdeği

olan bu okulun simgesi ise, "karınca" idi. Bu

simgenin seçilmesine neden, karıncanın çalışkanlığı,

ölçülü çalışmayı belirtmesidir.

İLK İLAÇ LABORATUVARI

1895 yılında Ethem ve Süreyya beyler kurdu.

Önce İstanbul Aksaray'da, Ethem Pertev Eczanesi'nin

arkasında açılan laboratuvar, daha

sonra Çemberlitaş'a taşındı.

TÜRKİYE'DE İLK İLAÇ

Ülkemizde ilk hazır ilâç olan "Pertev" şurubu,

1895 yılında Ethem ve Süreyya, beylerin

kurduğu laboratuvarda üretildi.

İLK İTFAİYE ÖRGÜTÜ

1714 yılında Tulumbacılar Ocağı adıyla kuruldu.

Ocağın başına, Gerçek Davut Etendi getirildi.

Tulumbacılar Ocağı, 1825 yılına kadar

111 yıl görev yaptı ve Yeniçeri Ocağı ile birlikte

kaldırıldı.

İLK İŞÇİ MİLLETVEKİLİ

Türkiye'de ilk kez milletvekili olan işçi, Numan

Usta'dır. Tophane Askeri Sanayi Okulu'nu

bitiren Numan Usta, Tophane ve Zeytinburnu

fabrikalarında çalışarak usta oldu.

"İttihat ve Terakki Cemiyeti", onu son Osmanlı

Meclisi'ne İstanbul Milletvekili seçtirdi.

1919-1921 yıllarını İngilizlerin sürgünü

olarak Malta'da geçirdi. Döndükten sonra

TBMM'nin ilk döneminde Türkiye'de ilk işçi

milletvekili olarak yer aldı.

İLK İSTİKLAL MADALYASI

TBMM'nin 1920'de çıkardığı bir yasa ve Bakanlar

Kurulu kararıyla 1923 yılında verildi.

İlk İstiklal Madalyaları, TBMM üyeleri ve savaşta

yararlılık gösterenler için yapıldı. O günlerdeki

değeri, 3 liraydı. Kurtuluş Savaşı'nın

içinde olanların şeridi kırmızı, savaş gerisindekilerin

beyaz, milletvekillerinden savaşta görev

alanların yarısı kırmızı, yarısı yeşil, görev

almayanlarda ise yalnız yeşildi.

İLK İPEK FABRİKASI

1838'de Bursa'da üretime başladı. Kısa süre

sonra yine Bursa'da yaklaşık olarak 50 ipek

fabrikası açıldı. 1851 yılında Londra Sanayi

Sergisi'nde Türk koza ve ipekleri gösterilerek,

ilk kez bu alanda uluslararası bir sergiye katılmış

olduk. Bunu bilimsel bir yola koymak

için de 1894 yılında Bursa Darülharir'i (İpekevi)

açıldı.

İLK İLKYARDIM HASTANESİ

1879 yılında İstanbul, Taksim Sıraselviler

Caddesi'nde Fransız din adamları tarafından

kuruldu. 1919 yılına kadar "dispanser" olarak

kullanılan hastaneyi, Operatör Nazım

Hamdi, "İlkyardım Hastanesi" haline getirdi.

Hastane, bir süre sonra Çapa'ya, oradan

da Şişli'ye taşındı. Ancak, yine bugünkü Sıraselviler

Caddesi'ndeki yerine döndü.

J

TÜRKİYE'DE İLK JUDO SPORU

Judonun ülkemize gelişi, oldukça yenidir. Bu

sporu sevdirenler, Halil Yüceses, İbrahim Öztek

ve Hakkı Koşar'dır.

Türkiye'de ilk uluslararası judo karşılaşmaları,

1971 yılında İzmir Akdeniz Oyunları'nda

yapıldı._Bu ilk uluslararası judo

ilişkilerinde Türk sporcular, katıldıkları bütün

kilolarda dereceye girdiler. 70 kiloda Süheyl

Yeşilnur "gümüş", 93 kiloda Kâmil

Korucu "gümüş", 63 kiloda Ali Demir

"bronz", 80 kiloda Namık Ekin "bronz",

ağırda Mehmet Ali Berber "bronz" madalya

kazanmışlardı.

325

http://groups.google.com/group/merakediyorum

K

İLK KABARTMA PUL

1968 yılında basıldı. Basılan bu pul, yalnız

Türkiye'de değil, dünyada da kabartma olarak

basılan ilk puldur. PTT tarafından Ankara'daki

Ajans Türk Kurumu'na bastırılan

pulda, Türk çinileri desen olarak kullanıldı.

İLK KADASTRO ÇALIŞMALARI

1912'de yürürlüğe giren bir yasa ile başladı.

Kadastro işleri, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü'nce

yapılır. Arazi ve mülklerin yerini,

sınırlarını ve değerlerini belirli bir yöntemle

düzenlemek olan "kadastro" çalışmalarının,

ülkemizde geç başlamasının nedeni, Osmanlı

Devleti'nin çok dağınık bir yerleşme yolu seçmesindendir.

Ilk kadastro yasasının uygulanmasını,

savaşlar engelledi. 1925'te çıkarılan

bir yasayla, kadastro örgütünün kurulması

öngörüldü. 1934'te çıkarılan ilgili yasa, günümüzde

kadastro işlemleri konusunda tek dayanak

oldu. Tarihimizdeki ilk kadastro çalışması

ise, Defter-i Hakanı Nazırı Mahmut

Esat Efendi zamanında, 5 Şubat 1912 günü

yürürlüğe giren "Emvâl-i Gayrimenkulenin

Tahdit ve Tahriri Hakkındaki Kanun-ı Muvakkata"

dır.

Ülkemizdeki ilk Kadastro Yüksek Meslek

Okulu da, 1911 yılında "Tapu ve Kadastro

Mekteb-i Âlisi" adıyla ve bu konuda eleman

yetiştirmek amacıyla İstanbul'da açıldı.

Ülkemizde gerçek kabare tiyatrosunu, 1962 yılında Haldun Taner

kurdu. Seyircilerin içki içerek oyun seyrettiği tiyatro türü

kabare tiyatroları, genellikle günlük olayları, yergili bir dille

mizahi yönden anlatan oyunlar sahneler.

İLK KABARE TİYATROSU

Türk tarihinde kabare tiyatrolara benzer ilk

tiyatrolar, 19. yüzyıl sonlarında açıldı. "Kafe

Şantan" denilen bu tiyatrolar, daha çok

Beyoğlu'ndaydı. Mandas Kristal Palas, Bizans'ın

Büyük Alkazarı, Trokadero, en ünlüleriydi.

İlk sanatsal nitelikteki kabare

tiyatrolarının başlangıcı, 1920-1923 yıllarına

rastlar. Bu türün ülkemizde olgunlaşıp gelişmesi

ise, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonradır.

Gerçek bir kabare tiyatrosunu, 1962'de Haldun

Taner kurdu. "Devekuşu Kabare

Tiyatrasu" adlı bu tiyatro, çeşitli gelişmelerden

sonra günümüzde de etkinliğini sürdürüyor.

Bilindiği gibi kabare tiyatrosu, seyircilerin

içki de içebildiği, genellikle günlük olayları

yergili dille anlatan bir tiyatro türüdür.

326

http://groups.google.com/group/merakediyorum

KADINLARA İLK SEÇME VE

SEÇİLME HAKKI

Türkiye'de kadınlara ilk kez seçme ve seçilme

hakkı, 5 Aralık 1934 tarihli "Teşkilat-ı

Esasiye Kanunu'nun 10 ve 11. Maddelerinin

Değiştirilmesi Hakkındaki Kanun" ile verildi.

İLK KADIN MİLLETVEKİLİ

Nakiye Elgün'dür. 1919'da, İstanbul'un işgalini

protesto etmek amacıyla Sultanahmet Alanı'nda

yapılan toplantıda, Halide Edip'in yanı

sıra, yaptığı ateşli konuşmalarla dikkati çeken

Elgün, İstanbul Kız Öğretmen Okulu'nu bitirdi.

Aynı okulda müdür yardımcılığı yaptı.

Vakıf okullarının bir düzene konulmasını sağlamaya

çalıştı. Cumhuriyet'ten sonra eğitim

çalışmalarına devam eden Nakiye Elgün, çeşitli

kurumlarda üyelik ve başkanlık yaptı. Üç

dönem Erzurum Milletvekili seçildi. Nakiye

Elgün'den başka, 1935 yılında TBMM'ye 17

kadın milletvekili girmişti. Tarihimize ilk kadın

milletvekilleri olarak geçen bu parlamenterlerimizin

adları ve temsil ettikleri ilçeler

şunlardı:

"Mebrure Gönenç,(Afyon), Hatı Çırpan

(Ankara), Şükran Örsbaştuğ (Antalya), Sabiha

Gökçül (Balıkesir), Şekibe İnsel (Bursa),

Hatice Özgener (Çankırı), Huriye Öniz (Diyarbakır),

Fatma Memik (Edirne), Fakihe Öymen

(İstanbul), Benal N. Anman (İzmir),

Ferruh Güpgüp (Kayseri), Bahire Morova

(Konya), Mihri Pektaş (Malatya), Meliha Ulaş

(Samsun), Esma Nayman (Seyhan), Sabiha

Görkey (Sivas), Semiha Hızal (Trabzon).

İLK KÂĞIT PARA (Banknot)

1840'ta çıkarıldı. Sultan Abdülmecit devrinde

çıkarılan bu kâğıt paralara, "kaime-i

mutebere-i nakdiye" denirdi. Yüzde 8 faiz veren

bu ilk paralar, 500 kuruşluktu ve elle yazılıp

yapılmıştı. Hepsi 160 bin lira değerindeydi.

Yine 1840'ta ikinci kez kâğıt para çıkarıldı.

Bunlar da 50, 100 ve 250 kuruş değerindeydi.

Böylece piyasaya çıkarılan bu paraların

toplam değeri, 400 bin lirayı buldu. Ancak,

Yurdumuzda ilk kâğıt fabrikası, izmir Halkapınar'da, 1846 yılında kuruldu. Cumhuriyet'in ilanından sonra kâğıt fabrikaları

yapımı hızlandı. Fotoğrafta, SEKA Kâğıt Fabrikaları'nın Çaycuma Tesisleri görülüyor.

İLK KAĞIT FABRİKASI

İzmir'de, Halkpınar semtinde 1846 yılında

kuruldu. Bu fabrika, buhar makinesiyle işliyor,

hammadde olarak kullandığı paçavra kâğıt

hamuru, fabrikada hazırlanıyordu. Kapitülasyonlar'dan

yararlanan Avrupa kâğıtçıları,

daha ucuza kâğıdı Osmanlı Devleti' ne sokarak

ilk kâğıt fabrikamızın 1887 yılında

kapatılmasını becerdiler. Bu fabrikadan önce

ise, bazı yörelerde kurulan kâğıthaneler,

Türk matbaacılığının gereksinimini karşılamaya

çalışıyordu.

Cumhuriyet'in ilanından sonra ise, kâğıt

fabrikası kurulması, sanayi planına alındı.

Etüt ve projeleri, kâğıt mühendisi Mehmet Ali

Kâğıtçı tarafından hazırlanan ilk kâğıt ve karton

fabrikasının temeli, İzmit'te 1934'te atıldı.

İnşaatı ve makinelerinin montajı, 20 ay

sürdü. Sonunda ilk Türk kâğıdı, 18 Nisan

1938 (resmi açılış 6 Kasım 1938)'de yapıldı.

Aynı tarihte, ikinci kâğıt fabrikasıyla, paçavra,

saman ve odun selülozları fabrikalarının

da temeli atıldı. Bu fabrikanın açılış töreni

ise 1944 yılında yapıldı. İzmit'te kurulan ilk

fabrika, zamanla genişletilerek, 1954'te üçüncü,

1957'de dördüncü ve 1959'da da beşinci

kâğıt fabrikaları ve bunların ek tesisleri hizmete

geçti. İlk kâğıt fabrikasının 1934'teki adı,

Sümerbank Kâğıt ve Karton Fabrikası idi.

327

http://groups.google.com/group/merakediyorum

elle yazılı olduklarından kolayca taklit ediliyorlardı.

İlk kez 1842'de para bastırılmaya başlandı

ve elle yazılanlar toplatıldı. Ancak halk,

madeni paraya alışık olduğundan, kâğıt paraya

ilgi göstermiyordu. İlk yıllarda kâğıt paraların

değeri, gerçek değerinin çok altına

düştü. Devletin faizleri zamanında ödemesi ve

bazı devlet kuruluşlarının madeni parayla kâğıt

parayı aynı değerde kabul etmesi, yavaş yavaş

kâğıt paranın değerini yerine oturttu.

Kurtuluş Savaşı'ndan sonra Türkiye Cumhuriyeti'ne

Osmanlı İmparatorluğu'ndan karşılığı

olmayan 158 milyon 750 bin liralık kâğıt

para devredilmişti.

Günümüzde, Türkiye'de kâğıt para çıkarma

yetkisi, yasa ile Türkiye Cumhuriyet Merkez

Bankası'na verilmiştir. 1999 yılına kadar

sürecek olan bu yetki, sürenin bitimine 5 yıl

kala yeniden uzatılabilir.

Türk tarihinde ilk kahvehane, 1554 yılında İstanbul'da açıldı.

Kanuni Sultan Süleyman'ın doktoru Bedrüttin Kusuni,

kahvehane açılmasının "sağlık yönünden" sakıncası olmadığını

bildiren rapor verince, yüksek görevli devle! memurları bile

buralara gelmeye başladılar.

İLK KAHVEHANE

1554 yılında İstanbul'da açıldı. Bu ilk kahvehaneyi

açanların biri Şamlı, öteki de Halepli

idi. Halk, kahvehanelere ilgi gösterince, kısa

zamanda sayıları çoğaldı. Kanuni'nin doktoru

Bedrüttin Kusuni, kahvehane açılmasının

sağlık yönünden sakıncası olmadığını belirten

bir rapor verince, yüksek görevli devlet memurları

bile buralara gelmeye başladılar. Sonraları,

din adamlarının, hem kahve içimi, hem

kahvehane açılmasına karşı çıkmaları ve bazı

padişahların burada sakıncalı siyasal konuşmalar

yapıldığı yolundaki baskılar sonucu, çeşitli

dönemlerde kahvehaneler, zaman zaman

kapatıldı. Ama, asılmaya varan cezalar bile,

bu yasaklan sürekli kılmadı.

328

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Yavuz'un Mısır fethinden sonra Türk topraklarına gelen Karagöz,

17. yüzyılın başında "bir Türk gölge oyunu" halini

aldı. Karagöz'ün kesin olarak yaşayıp yaşamadığı bilinmiyor '

ama, ülkemizde öylesine sevildi ki, Bursa 'da onun adına mezar

bile yaptırıldı.

İLK KARAGÖZ OYUNU

Bu gölge oyunu, Yavuz Sultan Selim'in

1517'de Mısır'ı Türk topraklarına katmasından

sonra, bu ülkeden getirttiği sanatçılarla

Türkiye'ye geldi. Ancak Türkler, 17. yüzyıldan

başlayarak kendi yaratıcı güçlerinin katkısıyla

Karagöz'ü "bir Türk gölge oyunu"

durumuna getirdiler. Karagöz'ün kim olduğu,

nereden geldiği konusunda değişik görüşler

vardır. Hatta, yaşayıp yaşamadığı bile, kesinlikle

belli değildir. Karagöz, ülkemizde öylesine

sevilmiştir ki, Bursa'da, adına bir de

mezar yaptırılmıştır.

İlk "Karagözcü"lerin, 16. yüzyıldan kalan

bir belgede şu kimseler olduğu yazılır:

"Şahkulu, Sekoglu, Kör Hasatan, Yenikapılı

Ahmet, Çalık Ali Bali, Mehmet Bursavi.

Yenikapılı Hasan, Arap Mehmet, Vakoğlu

Mehmet, Çalık Osman, Uzun Ali."

329

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Ülkemizde ilk kalp naklini, 1968 yılında Ankara Hacettepe

Tıp Fakültesi Hastanesi'nde, Prof. Dr. Kemal Beyazıt gerçekleştirdi.

Opr. Dr. Siyami Enek, Ankara'da yapılan kalp nakli ameliyatından

üç gün sonra, yeni bir deneme yaptı. Trafik kazasında

ölen bir bekçinin kalbim, Ali Akgül'e taktı. Ancak, bu

hasta da, 39 saat sonra ölüme yenildi. Ali Akgül, ameliyattan

sonra görülüyor.

Türkiye'de ilk kez kalbi değiştirilen insan olan Maviş Karagöz,

3 çocuk annesi idi. Dr. Kemal Beyazıt, hastasının yaşaması

için uğraştı, ama onu kurtaramadı.

İLK KALP NAKLİ

Ülkemizde ilk kez bir insandan diğerine kalp

naklini, 22 Kasım 1968 tarihinde Ankara Yüksek

İhtisas Hastanesi'nde Dr. Kemal Beyazıt

gerçekleştirdi. 14 yaşındaki fırın işçisi Erdal

Yıldırım'ın kalbi, 3 çocuklu anne 41 yaşındaki

Maviş Karagöz'e takıldı. Ancak hasta, yeni

kalbiyle birkaç saat yaşayabildi.

25 Kasım 1968 günü, bu kez İstanbul Haydarpaşa

Göğüs Cerrahisi'nde, Dr. Siyami Ersek,

Türkiye'de ikinci kalp nakli ameliyatını

yaptı. Ersek, trafik kazasında ölen 50 yaşındaki

bekçinin kalbini, 26 yaşındaki Ali Akgül'e

taktı. Bu hasta da, 39 saat yaşayıp, öldü.

330

http://groups.google.com/group/merakediyorum

İLK KAFETERYA

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra İstanbul, İzmir

ve Ankara'da açıldı. İtalyanca 'caffetteria"

sözcüğünden dilimize aktarılan kafeterya,

herkesin elinde bir tepsiyle, seçtiği yemekleri

alarak masasına götürdüğü bir tür lokanta

anlamına gelir.

İLK KAHVENİN GELİŞİ

1540 yılında Kanuni Sultan Süleyman'ın Habeşistan

Beylerbeyi Özdemir Paşa tarafından

getirildi. Evliya Çelebi, "Seyahatname"

sinde, İstanbul'da o zamanlar 300

kahve deposu olduğunu ve kahvenin kantarla

satıldığını yazar. Kahveden, vergi de

alınırdı.

İLK KARİKATÜR

Teodor Kasap'ın "Diyojen" adlı mizah dergisinde

yayınlandı. Kimin tarafından yapıldıkları

bilinmeyen imzasız üç örnek, Türk karikatür

sanatının ilk ürünleridir. Ülkemizde

karikatürde ilk imza ise, Cem'e aittir. Cem,

"Kalem" dergisinde, karikatür sanatının güçlü

örneklerini çizmişti. İlk karikatür ustası da

odur.

İLK KARTPOSTAL

1874 yılında posta örgütünün kurulmasıyla

birlikte kullanılmaya başlandı. Ancak, Türkiye'de

ilk kez kimlerin kullandığı kesin olarak

bilinmiyor.

İLK KAŞAR PEYNİRİ

19. yüzyılın ortalarında ortaya çıkan kaşar

peynirinin ilk yapılış yeri, Türkiye'dir. Bir

Musevi kızın buluşudur. Zamanın tat uzmanı

bir hahamın, "yenilebilir" anlamında

"kaşar" damgasını vurmasıyla, bu adı aldı.

Kaşar, ülkemizin genellikle Afyon, Bursa,

Edirne, Kars ve Kırklareli yörelerinde sütten,

özel bir maya ile karıştırılarak, belli bir sıcaklıkta

ısıtılıp elde edilir.

İLK KEZ KAVUK GİYEN PADİŞAH

Türk tarihinde ilk kavuk giyen padişah, I. Beyazıt'tır.

Yanlarına pamuk doldurularak keçeden

yapılan kavuğun rengi, biçimi ve adı,

kullananların durumuna göre değişirdi.

İLK KAZI

1871'de Truva'da, Şiliman tarafından yapıldı.

Bu ilk kazı, bilimsel araştırma yöntemlerinden

uzaktı. Sonraları, Alman Dörfelt, yine

Truva'da daha düzenli kazılar yaptı. Günümüzde

kazılar, Türk Tarih- Kurumu'ndan izin

belgesi alınarak yapılmaktadır.

İLK KEMAN

Yurdumuzda ilk keman yapımına, 1944 yılında

Alman ustalarından Christian Kertel tarafından

kurulan Ankara Devlet Konservatuvarı

Keman ve Viyolonsel Atölyesi'nde başlandı.

Keman yapımında, Almanya'dan özel

olarak getirtilen ladin çamı ve akağaç kullanılmaktaydı.

İLK KIR KOŞUSU

1920 yılında Robert Kolej'de düzenlendi. Bu

koşu ve ondan sonra yapılanlar, kır koşusundan

çok, bir sokak koşusuydu. Ancak, kır koşularının

başlangıcı diye nitelenirler. Kurallara

uygun ilk kır koşusu, 1923'te gerçekleştirildi.

İstanbul'da, Maslak ile Mecidiyeköy arasında

yapılan bu ilk kır koşusunu, Ömer Besim

Koşalay kazandı. Türkiye Kır Koşusu Birincilikleri

ise ilk kez 1937'de yapıldı. Bu koşuda

Şevki Eren birinci geldi.

İLK KIZILAY DERNEĞİ

11 Haziran 1868'de İstanbul'da, " Osmanlı

Mecruhini Askeriye tane Cemiyeti" adıyla

çalışmalarına başladı. "Osmanlı Hilâl-i Ahmer

Cemiyeti", "Türkiye Hilâl-i Ahmer

Cemiyeti" ve "Türkiye Kızılay Cemiyeti" adlarını

alan bu kuruluşun adı, 1947 yılında

"Türkiye Kızılay Derneği" oldu. Genel Merkezi

ise, 1925 yılında İstanbul'dan Adana'ya

taşındı. Kızılay, tüzel kişilikleri, özel hukuki

yargılara bağlı bağımsız bir kuruluştur.

İLK KİBRİT FABRİKASI

İstanbul'da, Büyükdere-Bahçeköy yolu üzerinde

açıldı. Türkiye'de bu fabrika açılınca-

331

http://groups.google.com/group/merakediyorum

ya kadar, kibrit dış ülkelerden alınırdı. 1929

yılında çıkarılan bir yasa ile, kibrit yapım,

alım ve satımı, Tekel Genel Müdürlüğü'ne verildi.

1956'dan sonra kibrit yapımı serbest bırakılınca,

Tekel'in yanı sıra, özel fabrikalar

da kuruldu.

İLK KOALİSYON KABİNESİ

20 Şubat 1961'de, İsmet İnönü başkanlığında

kuruldu. Meclislerde hükümet kuracak çoğunluk

sağlanamadığından, değişik partilerin

ortaklaşa kurup desteklediği bu tür hükümet

kurma biçimi, tarihimizde ilk kez uygulanıyordu.

İlk koalisyon, Cumhuriyet Halk Partisi ile

Adalet Partisi üyelerinden oluştu.

İLK KONSERVATUVAR

1913'te, İstanbul Şehzadebaşı'nda "Darü'l-

Bedayi" adıyla açıldı. Batı Müziği okulu niteliğinde

bulunan "Mızika-i Hümâyun",.

Darü'l-Bedayi'den çok önce, 1831 yılında açıldıysa

da, Mehterhane'nin kaldırılması üzerine

saraya ve askeri bandolara eleman yetiştirmek

amacıyla kurulmuştu. İlk devlet konseryatuvarı,

"Darü'l-Elhan", 1917 yılında yine

İstanbul'da kuruldu.

İLK KİTAP BASIMI

1729 yılında İbrahim Müteferrika basımevinde

basıldı. Basılan ilk kitaplar sözlük, tarih ve

coğrafya türündendi.

KONUT KREDİSİ VEREN İLK

TÜRK BANKASI

Emlak Kredi Bankası'dır. Yurdumuzda yerleşim

sorununa yardımcı olmak ve konut sahibi

olacakları desteklemek amacıyla kurulan

ilk banka olan "Türkiye Emlak ve Eytam Bankası"

dır. 1927 yılında faaliyete geçti. Bankanın

adı, daha sonra "Emlak Kredi Bankası"

olarak değiştirildi.

İLK KOOPERATİFÇİLİK

1863 yılında Mithat Paşa'nın çabalarıyla kurulan

"Memleket Sandıkları" adlı kuruluşla

başlar. Yurdumuzda ilk kooperatif terimi ise,

ilk kez 1913 yılında, Aydın'da kurulan "Kooperatif

Aydın İncir Müstahsilleri Anonim

332

Şirketi" ile kullanıldı. Bu kuruluş, gerçek bir

kooperatif niteliğindeydi. Kooperatifçiliğin

gelişmesi, Cumhuriyet'le birlikte başladı.

KÖMÜRÜ İLK BULAN KİŞİ

Padişah II. Mahmut zamanında, 1829 yılında

"Uzun Mehmet" adlı bir deniz eri, Havza'da

ilk kömür yatağını keşfetti. Karadeniz

Ereğlisi'nden, İnebolu'ya kadar 180 kilometrelik

bir uzunluk ve 50 kilometrelik derinlikten

oluşan ilk kömür yatağından çıkarılan

kömürlerden, donanma yararlanmıştı. Bölgede

yeni kuyular açılarak üretimin artırılmasına,

1893 yılında başlandı. Günümüzde kömür

üretimi, Türkiye Kömür İşletmeleri'nin tekelindedir.

İLK KÖRLER OKULU

1899 yılında kuruldu. Gözleri görmeyen çocukların

ilk ve ortaöğretim yapmalarını sağlamak

amacıyla İstanbul Ticaret Okulu

Müdürü Grati Efendi'nin girişimleriyle açılan

bu okul, Ticaret Okulu'nun bir bölümünde

öğretime geçti.1910 yılında Alber Karamona

adlı bir Musevinin İzmir'de sağır ve dilsizler

için açtığı özel okulu, Sağlık Bakanlığı devraldı

ve 1927'de körler bölümünü kurdu. 1951

yılında okul, Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlanınca,

Sağırlar Okulu İzmir'de kaldı, Körler

Okulu Gaziantep'te eğitime başladı.

İLK KÖY ENSTİTÜLERİ

1940 yılında, İsmail Hakkı Tonguç'un yönetiminde

eğitime başladılar. Köy çocuklarının

bölgelerinde kalarak yetişmelerini sağlamak

amacıyla kurulan enstitülerde okutulan derslerin

yarısı kültür, dörtte biri tarım, dörtte biri

de teknik derslerden oluşuyordu. Enstitülerin,

kendilerine özgü çalışma yöntemleri vardı.

Her öğrenci, köyünün ekonomik ve toplumsal

yaşamını ayrıntılarıyla saptamak zorundaydı.

"İş içinde iş yaparak öğrenmek"

amacını güden enstitülerin kurulduğu yerler,

köylerin yakınında, uygulamanın yapılabileceği

en verimli kesimlerdeydi. 1943 te de, bu

enstitülere öğretmen yetiştirmek için Hasanoğlan

Yüksek Köy Enstitüsü kuruldu. Buraya girebilmek

için, köy enstitüsünü bitirmiş olmak

gerekiyordu.

İLK KÖYLÜ KADIN MİLLETVEKİLİ

Atatürk, Ankara'nın Kozan köyüne 1934 yıhttp://

groups.google.com/group/merakediyorum

lında yaptığı bir gezide, Satı Çırpan adlı zeki

bir Türk kadını ile tanıştı. Satı Kadın diye anılan

Satı Çırpan'ın, 1935-39 döneminde Ankara

milletvekili olmasını sağladı. Türk tarihinde

ilk köylü kadın milletvekili olan Satı Çırpan,

Atatürk'ün dileğiyle, adım "Hatı" olarak değiştirdi.

Doğduğu Kazan köyünde muhtarlık

da yapan Hatı Çırpan, 1956 yılında öldü.

İLK KUMAR KULÜBÜ

"Encümen-i Ülfet" adıyla 1870 yılında, zamanın

Maliye Nazırı Mısırlı Prens Mustafa

Paşa tarafından, İstanbul Çemberlitaş'taki

Asım Paşa Konağı'nda açıldı. Buraya yalnız

yüksek devlet memurları girebiliyordu.

Böylece ilk kez, serbest kumar oynama» devletin

onayından geçmiş oluyordu. Kulübün salonlarında

oyun dışında okuma, konuşma

odaları da yer almıştı. Sadrazam Mahmut Paşa,

kulüpte sürekli kumar oynandığı haberini

alınca, burasını kapattırdı.

STANDART TÜRK KLAVYESİNİN

İLK KULLANILIŞI

Daktilolarda kullanılan "Standart Türk Klavyesi"

nin uygulanışı, ilk kez 20 Ekim 1955 günü

alman bir kararla gerçekleştirildi. Bu tarihe

kadar, daktiloların klavyeleri, çeşit çeşitti.

Türk alfabe kurallarına göre düzenlenen yeni

bir daktilo yazma yöntemi, 1943 yılında başlayan

çalışmalar ve araştırmalardan sonra

saptandı.

İLK KIZ LİSESİ

İstanbul'da "İnas İdadisi" (Kızlar Lisesi)

adıyla 1911'de açıldı. Önce Kabasakal semtinde

öğrenime geçen okul, bir yıl sonra yandı.

Bunun üzerine de, 1913 yılında Beyazıt'ta öğretime

başladı. Öğrenci sayısı artınca da, Aksaray'da

büyük bir konağa taşındı. 1915'te

"Bezm-i Âlem Valide Sultanî" adıyla şimdi-

Türkiye'de ilk kız lisesi, "İnas İdadisi", yani "Kızlar Lisesi"

adıyla 191l'de açıldı. Çeşitli yerlerde öğretim yapan okul, sonunda

şimdiki İstanbul Kız Lisesi (Cağaloğlu Anadolu Lisesi)'

nin yerine taşındı.

ki kız lisesinin olduğu yerde ahşap bir yapıya,

oradan da Süleymaniye'ye yerleşti. Yine

yangın çıktı. İstanbul Kız Lisesi adını alarak,

Vefa Lisesi'nin bulunduğu yerde öğretimi sürdürdü.

Bugün İstanbul'da, Cağaloğlu'ndaki

binasında öğretim yapan lise, "Cağaloğlu

Anadolu Lisesi" oldu.

333

http://groups.google.com/group/merakediyorum

İKİ KITAYI BAĞLAYAN

İLK KÖPRÜ

Asya ile Avrupa kıtalarını birbirine bağlayan

"ilk köprü" olan İstanbul Boğaziçi Köprüsü,

1973 yılında Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk

tarafından açıldı. Cumhuriuyet'in 50. yıldönü-

334

Boğaziçi Köprüsü, iki kıtayı birbirine bağlayan ilk köprüdür.

Cumhuriyetin 50. yılında hizmete açılan bu köprüden başka,

İstanbul Boğazı'na, Fatih Köprüsü adıyla ikinci bir köprü

kurmak için çalışmalar sürdürülüyor.

münde hizmete giren köprüden ilk yıl 11 milyon

318 bin 139 araç geçti vehasılatl62 milyon

901 bin 943 lirayı buldu.

http://groups.google.com/group/merakediyorum

L

İLK LALENİN GELİŞİ

İLK "LİRA" BASIMI İLK LİSE SÖZCÜĞÜ

Sultan Abdülmecit devrinde, 5 Ocak 1843 günü

basıldı. Adı "Osmanlı lirası" idi. 2 Haziran

1854'te çeyrek liralar (25 kuruşluk

altınlar), 18 Şubat 1855'te de iki buçuk liralıklar

çıkarıldı.

İstanbul Erkek Lisesi'nde kullanıldı. 1884 yılında

ilk kez Deniz Yüzbaşısı Nadir Bey tarafından

kurulan okulun adı, "Şemsü'l-

Mekaip"ti. Nadir Bey, 1885 yılında Süleymaniye'de

özel "Nümune-i Terakki

335

Türk tarihinde ilk "lale" çiçeğinin, IV. Murat

devrinde bir Hollanda elçisi tarafından getirildiği

öne sürülür. Oysa, Anadolu'da çok

eski zamanlarda bile dağlarda, bayırlarda,

"dağ lalesi, berri lale, kara lale" gibi lale türlerinin

var olduğu bilinir. İran Selçuklulan'yla

Büyük Selçuklular'ın sanat eserlerinde

de lale motifinin, özellikle yer aldığı görülür.

Osmanlılarda bu çiçek, "Lale Devri" diye anılan

dönemde büyük değer ve önem kazandı.

1718-1730 yılları arasında Padişah III. Ahmet

döneminde, İstanbul'da lale üretme ve yetiştirme

bir salgın halini aldı.

Tarihimizde bir döneme adını veren "lale"nin, yurdumuza

IV. Murat devrinde bir Hollanda elçisi tarafından getirildiği j

öne sürülür. Ancak, Anadolu 'da çok eski zamanlardan beri

dağ ve bayırlarda değişik bir türde lale yetiştiği bilinir. Padişah

III. Ahmet döneminde, İstanbul'da lale salgını başladı.

Bu nedenle, o devre "Lale Devri" adı verildi.

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Okulu'nu açtı ve bu okul, Maarif Nezareti tarafından

satın alındı. Nümune-i Terakki İdadisi

denilen okulun, dört ilk, üç orta ve üç lise

olarak eğitim süresi 10 yıldı. Daha sonra ilk

ve ortaokullar birleştirilerek, süresi 5 yıla indirildi.

1910'da da "İstanbul Lisesi" adım aldı.

Böylelikle Türkiye'de ilk "lise" sözcüğü,

bu okul için kullanılmış oldu.

Yurdumuzda "lise" düzeyinde okulların

açılması, 1839 yılında II. Mahmut devrindedir.

Türkiye'de Batılı anlamda ve gerçek lise

düzeyinde ilk eğitim kurumu ise, 1 Eylül 1868

yılında açılan "Galatasaray Mekteb-i Sultanisi"

dir.

LATİN HARFLERİYLE İLK KİTAP

Ülkemizde Dil Devrimi'nden, yani 1928 yılından

sonra yarısı eski, yarısı Latin harfleriyle

basılmış kitapları ilk kez Maarif Kitaphanesi

(Yayınevi) çıkardı. Bugün de Cağaloğlu'nda

yayınım sürdüren bu yayınevi, aynı zamanda

en eski yayınevidir. Bu yayınevini. 1895 yılında

ilk Türk kitapçılarından Hacı Kasım Efendi

kurmuştur. Yayınevi ayrıca, çıkardığı "Saatli

Maarif Takvimi"yle ünlüdür,

İLK LAİKLİK UYGULAMASI

3 Mart 1927 yılında halifeliğin kaldırılması ile

başlar. Bu yolla, din ile dünya işlerinin devlet

örgütü içinde bir elde toplanması engellenmiş

oldu. 1937 yılında yapılan bir değişiklikle laiklik,

kesin bir Anayasa kurumu oldu. Türkiye'de

laiklik, vicdan özgürlüğüne de yer veren

ve akılcılığı sağlayan bir temel kural olarak

yerleşmiştir.

MÜSLÜMANLIĞIN ANADOLU'YA

İLK GİRİŞİ

Selçuklu Hükümdarı Alparslan'ın, 1071'de

kazandığı Malazgirt Savaşı, Türklerin ilk din

savaşıdır. Müslümanlık, bu savaştan sonra ilk

kez Anadolu'ya girmiş oldu.

İLK MAÇ VE SPOR SPİKERİ

Sait Çelebi'dir. Kendine özgü renkli anlatım

ustalığıyla tanınan Sait Çelebi, 1897-1953 yılları

arasında yaşadı.

İLK MAHYA

1617 yılında İstanbul'da, Sultanahmet Camii'nde

kurulduğu sanılmaktadır. 1723'te iki

ya da daha fazla minareli camilerde mahya

kurulması, padişah buyruğuyla kesinleşti. Zamanla,

her Ramazan ayında mahya kurulması

gelenekleşti.

336

İLK MAGAZİN DERGİSİ

1873 yılında sürekli olarak çıkan "Cüzdan"

dır. Yurdumuzda bu tür yayınlar, 1 Kasım

1928'de yürürlüğe giren yeni Türk alfabesiyle

ilgili yasayla çoğaldı.

İLK MAVZER

Türk tarihinde ilk mavzerin kullanılışı,

1886'dan sonradır. 1871'de Almanlar tarafından

yapılan bu tüfek, 1886'dan sonra Türk

Ordusu'nun en önemli silahı oldu.

İLK KADIN MUHTAR

Ülkemizin ilk kadın muhtarı, Gül Esin'dir.

Cumhuriyet'in ilanının 10. yıldönümünde Aydın

iline bağlı Çine ilçesinin Karpuzlu bucağından

"muhtar" seçilen Gül Esin, o günleri

şöyle anlatıyor:

"Muhtarlık için aday olduğumda, bana

kimse karşı çıkmadı. Muhtarlığa, o zamanki

nahiye müdürümüzün isteği ile girmiştim. İlk

kadın muhtar seçildiğimde de herkes bana yarhttp://

groups.google.com/group/merakediyorum

dımcı oldu. Muhtarlığım sırasında da köydeki

kız kaçırma olaylarının önlenmesinde

büyük çaba harcadım. Köye yol, köprü ve köy

konağı yaptırdım."

İLK MEDENİ NİKÂH UYGULAMASI

17 Şubat 1926 günü yürürlüğe giren "Türk

Kanunu Medenisi" ile başladı. Türkler, Müslüman

olmadan önce, evlenme biçimleri çok

çeşitli idi. İslamiyete geçişle birlikte, evlenmede

yeni kurallar ortaya çıktı. Çok kadınla evlenme,

belirli din kurallarıyla saptandı.

İLK MARŞ

Mahmudiye Marşı'dır. Bu marş, 1289 yılında

"Mızıka-i Hümâyun Bandosu" Şefi İtal-

' yan Guisepe Donizetti tarafından bestelendi.

Cenk Havası, Cezayir ve Mecidiye marşları da

onun besteleridir. II. Mahmut'un "Asâkir-i

Mansure-i Muhammediyye" ve Rıfat Bey'in

"Annem Beni Yetiştirdi-Bu Ellere Yolladı"

adıyla besteledikleri marşlar da, en eski marşlardır.

1923 yılına kadar askeri marşlar dışında

hiçbir marş bestelenmemişti.

İLK MERİNOS

İspanya'dan, 1841 yılında getirildi. Hayrabol

u ' d a başlanan Merinos koyunu yetiştirmeciliğine,

1843'te Karacabey'de devam edildi.

Yıllarca süren uğraşlardan sonra, "Türk Merinos

koyunu" üretildi. Merinos, yapağısının

bolluğu ve yününün inceliği nedeniyle yün üretiminde

kullanılır.

İLK METRO

İstanbul'da, 1874 yılında kuruldu. 1867 yılında

İstanbul'a gezmeye gelen Henri Gavan adlı

bir Fransız mühendis, Karaköy'le Beyoğlu'-

nu birleştiren ilk metro hattını yani "Tünel"i

yaptı. O zamanki parayla 170 bin İngiliz lirasına

çıkan "Tünel", daha sonra İstanbul Belediyesi

tarafından satın alındı.

İLK MEVLİT TÖRENLERİ

Sultan III. Murat devrinde, Süleyman Çelebi'nin

Mevlid'inin okunmasıyla başladı. Hazreti

Muhammed'in hayatını övgüyle anlatan,

şiir tarzında bir eser olan Mevlid'i, Süleyman

Çelebi aruz vezniyle yazmıştı.

İLK MEYHANE

Türk tarihinde ilk meyhanelerin* Fatih Sultan

Mehmet devrinde açıldığı söylenir. Ancak, bu

meyhanelerin Bizanslılardan Türklere geçmiş

olduğu görüşü daha yaygındır. Eski İstanbul

meyhaneleriyle ilgili ilk bilgiler, Evliya Çelebi'nin

"Seyahatname"sinde ayrıntılarıyla anlatılır.

METRİK SİSTEMİN İLK

UYGULANIŞI

Türkiye'de metrik sistemin ilk uygulanmaya

başlaması, 1875 yılında yapılan "Metre Anlaşması"

ndan sonradır. Metrenin aslı, Sevres'

de, sıfır santigrat derecede saklanmaktadır.

İLK MİLLİ BASKETBOL TAKIMI

İlk Milli Basketbol Takımımız, ilk karşılaşmasını

Yunanistan'la, 24 Haziran 1936 günü, Beyoğlu

Halkevi Spor Salonu'nda yaptı. Bu maçı

49-12 kazanan takımımızın kaptanı, Naili Moran

idi. Öteki oyuncular ise Sadri Usuoğlu, Nihat

Ertuğ, Jak Habib, Hazdayi Penso, Feridun

Koray, Dionisos Sakalak ve Hayri Ersebük'tü.

Basketbolün resmen kuruluşu, 1 Mart

1959'da gerçekleşmiştir. 1936'da kurulan bir

federasyonla, voleybol ve eltopu ile birlikte

yürütülen basketbol, bu tarihte ayrı bir dal

olarak Türk sporuna eklendi.

MİLADİ YILIN İLK UYGULANIŞI

Türkiye'de Miladi yılın uygulanmasına ilk kez

1926'da başlandı. O tarihe kadar kullanılan

"Hicri" ve "Rumi" takvimler de böylece kaldırılmış

oldu.

İLK MİNDER GÜREŞİ

1900 yılında yapıldı. Yurdumuzda bilinmeyen

bu güreş türü, ABD ve Avrupa'ya giden Koca

Yusuf, Kurtdereli Mehmet, Adalı Halil, Filiz

Nurullah, ilk dünya şampiyonumuz Kara

Ahmet gibi güreşçiler aracılığı ile Türkiye'ye

girdi ve yayıldı. Gerçek anlamda ilk minder

337

http://groups.google.com/group/merakediyorum

güreşi ise, 1903 yılında, Beşiktaş Jimnastik

Kulübü'nde uygulandı ve Mazhar Kazancı,

Ahmet Fetgeri Aşeni gibi güreşçiler, bir değer

olarak ortaya çıktılar.

İLK MORS TELGRAF SİSTEMİNİN

KULLANILIŞI

Türk tarihinde Mors Telgraf Sistemi'nin ilk

kez uygulanışına, 1855 yılında, yani Kırım Savaşı

sırasında başlandı. Haberleşme alanında

büyük kolaylıklar sağlayan bu buluş, adını,

kendisini yayan Amerikalı Samuel Mors'tan

almıştır.

İLK MUZ

1870 yılında, Osmanlılar döneminde yurdumuza

girdi. Muz, İskenderiye'den Antalya'

ya süs bitkisi olarak getirildi. Bu tür muza

"Musa Conson" denir. Yine 1870'te, Musa

Kavendiş adlı bir başka türün meyveleri, küçük,

fakat güzel ve kokuluydu. Ancak, yine

de muzun dışarıdan alımı kolay ve ucuzdu.

Gerçek anlamda muz üretimine, 1950'li yıllarda

Antalya, Anamur, Alanya, Dörtyol, Fenike

ve Adana'da başlandı. Üstün nitelikleriyle

Anamur'da yetiştirilen muz, ülkemizde en çok

tutulanıdır.

İlk Milli Marşımız olan "İstiklal Marşı"nın sözleri, M. Akif

Ersoy'a aittir. Ersoy, marş sözü yarışmasına önce ödül konduğu

için katılmamış, ancak daha sonra ikna edilerek yarışmaya

girmesi sağlanmıştı.

İLK MİLLİ MARŞ

1921 yılında, Milli Eğitim Bakanlığı'nca milli

marş için bir yarışma düzenlendi ve 500 lira

ödül kondu. Yarışmaya 724 şiir katılmıştı.

Mehmet Akif Ersoy, yarışma ödüllü olduğu

için, girmemişti. Zamanın Milli Eğitim Bakanı

Hamdullah Suphi Tanrıöver, ünlü ozana 5 Şubat

1921 günü ödül konusunda kaygılı olmamasını

önerince o da, "Kahraman

Ordumuza" diye sunduğu "İstiklal Marşı"

başlıklı şiirini, yarışma kuruluna gönderdi.

TBMM'nin 12 Mart 1921 günkü toplantısında

İstiklal Marşı, ulusal marş olarak kabul

edildi.

Marşı besteleme yarışmasına ise 24 besteci

katıldı. Kurtuluş Savaşı nedeniyle besteleme

işi yarıda kaldı. Seçiciler Kurulu, 1924

yılında Ali Rıfat Çağatay'ın bestesini benimseyerek

okullara duyurdu. Bu marş, 1930 yılına

kadar çalındı. Yine aynı yıl, bu bestenin

yerine Cumhurbaşkanlığı Orkestrası Şefi Zeki

Üngör'ün bestesinin çalınması istendi. Bu tarihten

sonra da Üngör'ün bestelediği İstiklal

Marşı, "milli marş" olarak benimsendi.

338

http://groups.google.com/group/merakediyorum

N

İLK NOTERLİK ÖRGÜTÜ

Türikye'de ilk noterlik örgütünün kurulması,

1879 yılına rastlar. Osmanlı devletinde senet

düzenleme ve onaylama işlemleri, dinsel

yasalara göre yapılırdı. Bu işlere de kadılar ve

naipler bakardı. 1868 yılında ticaret mahkemelerine

bağlı ticaret kalemi kurulunca, bu tür

işlere bakan dinsel mahkemelerin aracılığı da

ortadan kalktı. Ancak bu daire, tam anlamıyla

bir noterlik kuruluşu değildi. 1879 yılında

Fransız Noterlik Yasası'ndan çevrilen tüzük,

Türkiye'de noterliğin başlangıcı sayılır. Günümüzdeki

anlamda noterlik, 1938 yılında çıkarılan

bir yasa ile düzenlendi.

İLK NÜFUS CÜZDANI

Türk tarihinde ilk nüfus cüzdanı, 1863-64 yıllarında

yapılan sayımdan sonra verildi. "Osmanlı

Tezkiresi" denilen bu nüfus hüviyet

cüzdanlarının çizgili, düz bir kâğıt belge niteliğinde

birer pusula oldukları, tarihçi Lütfi

Efendi tarafından yazılmıştır. Cumhuriyet'ten

sonra 1927 yılında yapılan ilk nüfus sayımından

sonra, her yurttaşa "nüfus cüzdanı"

verildi.

İLK NÜFUS SAYIMI

1831 yılında yapıldı. Ancak, bu nüfus sayımı,

yalnız erkekleri kapladı ve Anadolu ile Rumeli

sancakları, sayımın dışında tutuldu. 1844'te

yapılan sayımda ise, kadınlar da sayıldı. Osmanlı

sınırları içinde nüfusun 36.5 milyon olduğu,

yaklaşık olarak saptandı. 1884'te

yapılan üçüncü nüfus sayımında, imparatorluk

sınırları içinde kalanların sayısı, 28 milyon

900 bin kişi idi.

Cumhuriyet döneminde, 28 Ekim 1927 yılında

yapılan ilk nüfus sayımında ise, Türkiye'de

13 milyon 648 bin 720 kişinin yaşadığı

belirlendi. 1935 yılında yapılan ikinci sayımdan

sonra, her 5 yılda bir düzenli olarak nüfus

sayımları gerçekleştirildi. Nüfus sayımlarını

düzenleyen kuruluş, Devlet İstatistik

Enstitüsüdür.